اختلال ریاضی و مداخلات درمانی آن

اختلال ریاضی و مداخلات درمانی آن مقاله‌ای است که خانم زهرا کسایی دانشجوی کارشناسی ارشد کودکان استثنایی به عنوان کار کلاسی درس اختلالات یادگیری تهیه و تنظیم نموده است. دانشجو در تهیه مقاله اختلالات ریاضی و مداخلات درمانی از منابع فارسی استفاده کرده و استاد درس نیز دکتر حسام سیف زرگر بوده است.

ناتوانی یادگیری ریاضیات یکی از اختلالات یادگیری ویژه است. این اصطلاح افرادی را که بواسطه معلولیت‌های دیداری، شنیداری یا حرکتی همچنین عقب ماندگی ذهنی یا محرومیت‌های محیطی، فرهنگی یا اقتصادی به مشکلات یادگیری دچار شده‌اند، شامل نمی‌شود. در مقاله اختلال ریاضی و مداخلات درمانی آن هدف آشنایی کلی با اختلال ریاضی و راهکارهای آن است.

به یقین می‌توان یادگیری را بنیادی‌ترین فرآیندی دانست که در نتیجه آن موجود انسانی در طی زمان و در تعامل و رشد جسمی به فردی تحول یافته می‌رسد که توانایی‌های شناختی و قدرت اندیشه او حد و مرزی نمی‌شناسد. تنوع بسیار زیاد و گسترش زمانی یادگیری انسان که به وسعت طول عمر اوست، باعث شده است به طور معمول تفاوت‌های بسیاری که در یادگیری با هم دارند، برخی افراد در روند عادی آموزش یادگیری دچار مشکل می‌شوند. ناتوانی‌های یادگیری مهمترین علت عملکرد ضعیف تحصیلی در سنین دبستان محسوب می‌شود.

این کودکان با ناتوانی‌های یادگیری خود را متفاوت‌تر از دیگران احساس می‌کنند و مورد آزار و اذیت همکلاسی‌های خود قرار می‌گیرند. کودکان با ناتوانی‌های یادگیری منحصر به فرد بوده و ترکیبی از توانمندی‌ها و نیازهایی دارند که الگوی فردی را تشکیل می‌دهند. ناتوانی‌های یادگیری ریاضی به عنوان نوعی اختلال در سومین نسخه راهنمایی تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی در سال 1980 مطرح گردید. این اختلال عبارت است از ناتوانی در انجام مهارت‌های حساب با توجه به ظرفیت هوش و سطح آموزش مورد انتظار از کودک که این مهارت‌ها می‌بایست به کمک آزمون‌های میزان شده فردی اندازه گیری شده باشد.

هر اختلالی که در آن موفقیت تحصیلی فرد با توجه به سن و آموزش و هوش بر اساس آزمون‌های معیار خواندن و نوشتن و محاسبه، از آنجه انتظار می‌رود بسیار کمتر باشد، اختلال یادگیری توصیف می‌شود.

اختلال یادگیری یعنی رشد ناکافی مهارت‌های خاص تحصیلی که به علت بیماری جسمی و عصبی نباشد. این کودکان علیرغم هوش طبیعی در یک یا چند حوزه درسی مشکل یادگیری دارند و توانایی‌هایی مانند خواندن، نوشتن و ریاضیات آنها به طور قابل توجهی کمتر از سطح توانایی عمومی کودک است. یعنی این عدم توانایی در حوزه تحصیلی خاص زیر سطح مورد انتظار بر اساس سن هوش آموزش کلاسی کودک است.

مفهوم معانی اولیه:

مسئله خاص در ریاضیات شامل مشکل در فهم، اندازه و ارتباطات فضایی مفاهیم مربوط به جهت یابی، ارزش مکانی، اعشار، زمان و مشکل در به خاطر آوری حقایق ریاضی است و کاربرد صحیح مراحل الکوریتم های ریاضی (مثلاً چطور تقسیم کردن) و خواندن و حل مسائل فضاهای مسائل خاص هستند.

اهداف آموزش ریاضی:

الف) اهداف پرورشی: مهم‌ترین وظیفه آموزش ریاضی تربیت دانش آموز است تا بتواند در زندگی مسائل خود را حل نماید.

ب) اهداف فرهنگی: ریاضی بخشی از فرهنگ دوران‌های بشری است؛ لذا یادگیری آن ضروری است. ریاضی دانان ما همواره الگوی مهمی برای سایر کشورها هستند.

پ) اهداف عاطفی: یادگیری ریاضی موجب فعالیت‌های ذهنی و تقویت حس کنجکاوی و نیز حس ظرافت و ادراک می‌شود. موریس کلاین می‌گوید: ” ریاضیات عالی‌ترین دستاورد فکری و اصیل‌ترین ابداع ذهن آدمی است.”

مهارت‌هایی که در اختلال یادگیری ریاضی تحت تأثیر قرار می‌گیرند:

1- محاسبات ریاضی: کودکی که دچار ناتوانی یادگیری محاسبات ریاضی است اغلب ممکن است طی آموزش اولیه ریاضی در یادگیری مهارت‌های اصلی که ریشه در حافظه و مسائل شناختی دارد با مشکل مواجه شود.

2- مسائل کلامی ریاضی: در ناتوانی یادگیری صورت مسئله‌های ریاضی به مهارت‌ها و فرآیندهای دیگری مرتبط می‌شود. ممکن است کودک در برخی و یا بیشتر فرآیندهای مربوط به صورت مسئله ریاضی مثل خواندن صورت مسئله یا به کارگیری طرحی برای حل مسئله دچار مشکل باشند.

3- قواعد و روش‌های ریاضی: دانش آموزان دارای اختلال یادگیری ریاضی در یادگیری قواعد و روش‌های حل محاسبات و درک صورت مسئله‌ها، عقب ماندگی رشدی از خود نشان می‌دهند. نمونه‌ای از قواعد ریاضی شامل مراحل حل مسئله‌های ریاضی، مثل خواندن صورت مسئله یا به کارگیری طرحی برای حل مسئله دچار مشکل باشد.

4- زبان ریاضی: بعضی از کودکان در درک زبان ریاضی و اصطلاحات آن مشکل دارند (مثل بزرگتر از، کوچک‌تر از، مساوی و معادله) متاسفانه بر خلاف خواندن، معنی یک علامت یا اصطلاح ریاضی را نمی‌توان در جمله حدس زد.

5- ناتوانی ریاضی در سطوح مختلف کلاس: با مشکل‌تر شدن برنامه درسی، ناتوانی ریاضی در سطوح مختلف کلاسی به شکل‌های متفاوتی نمایش داده می‌شود (برای مشاهده کتاب‌های روان‌شناسی کلیک کنید).

1- ادراکی- حرکتی: محرکات شنوایی بینایی و لامسه را سازماندهی دارای ساختار تعبیر و تفسیر می‌کنند. کودکانی که ناتوانی ادراکی دارند معمولاً برای تعبیر و تفسیر و پیدا کردن معنی محرک‌های محیطشان دچار مشکل می‌شوند. اگر چه بعضی از کودکانی که ناتوانی‌های ادراکی دارند به خاطر کندی پیشرفت تحصیلی مراجعه داده می شون. معلمین و متخصصین باید تلاش کنند عوامل دخیل شکست تحصیلی را کشف کنند. این علل می‌تواند شامل اختلالات توجه، افتراق بینایی، ناتوانی‌های شنوایی، ادراکی یا ناتوانی‌های بنیادی- ادراکی حافظه بینایی باشد. با ارزیابی این عوامل ممکن است معلم یک عامل اصلی دخیل را پیدا کند که مانع و محدود کننده توانایی کودک برای موفقیت تحصیلی است.

2- ناتوانی‌های افتراق بینایی: ممکن است کودکانی که ناتوانی افتراق بینایی دارند دارای تیزبینی طبیعی باشند ولی نمی‌توانند بین مشخصاتی نظیر شکل، اندازه، فاصله و سایر جزئیات مناسب افتراق قائل شوند. احتمالاً در یادگیری و بازشناسی و استفاده از حروف چاپی نمرات و اعداد و محاسبه کردن مشکل خواهند داشت.

3- ناتوانی‌های بینایی- حرکتی: کودکانی که برای ایجاد هماهنگی بین حرکاتشان و آنچه می‌بینند مشکل دارند برای تحول مهارتی که آنرا جور کردن اداراکی- حرکتی می‌خوانند، ناتوان خواهند بود. کودک برای ساخت یک سری کامل از جور کردن‌ها بین موقعیت چشم‌ها و دست‌هایش در تماس با اشیاء یا دستکاری آن‌ها مشکل خواهند داشت، ممکن است اختلالاتی در سه نقطه کلیوی در تحول هماهنگی بینایی- حرکتی داشته باشد.

اول: آنکه ممکن است کودکی در ایجاد تحول آگاهی درونی درباره سمت راست و چپ بدنش و تفاوت‌های آن‌ها شکست بخورد (برتری جانبی) هنگامی می‌توان این موضوع را مشاهده کرد که کودک از هر یک از دو طرف بدنش به طور مستقل استفاده کند. ممکن است هر دو طرف بدن یک کار را در یک زمان انجام دهد یا یک طرف حرکات بیهوده کوچکی انجام دهد. شما می‌توانید دست و بازوی چپ او را ببندید که حرکات بی اختیار و ناهماهنگی را در همان زمان انجام دهد یا یک طرف حرکات بیهوده کوچکی انجام دهد. مثلاً با مشاهده کودکی که با دست راست ری تخته سیاه می‌نویسد شما می‌توانید دست و بازوی چپ او را ببندید که حرکات بی اختیار و ناهماهنگی را در همان زمان انجام می‌دهند.

دوم: نقص جهتی: این مورد گاهی در کودکان پیش می‌آید که یاد نگرفته‌اند بین طرف چپ و راست افتراق قائل شوند.

سوم: مشکلاتی در هماهنگی بینایی- رکتی که می‌تواند در موارد زیر باشد:

1- فعالیت‌های مداد و کاغذ 2- انداختن 3 – گرفتن 4- بریدن 5- دستکاری اسباب بازی‌ها 6- یادگیری هرگونه تکلیف هماهنگی بین دست و چشم

ناتوانی‌های سرعت ادراکی:

کودکانی که سرعت ادراکی آن‌ها کم است به زمان زیادی برای تجزیه و تحلیل درون داده‌های بینایی یا شنوایی و تدوین و بیان یک پاسخ مناسب نیاز دارند. این نوع ناتوانی می‌تواند میزان و سرعت یادگیری خواندن، نوشتن یا محاسبه کردن را کم کند.

افتراق بینایی فضایی:

وجود مشکل در کسب و یادگیری الگوهای آرایش گروه بندی، انجام شمارش اشیاء در یک گروه بندی را اگر نه غیرممکن حداقل بسیار مشکل می‌کند. زیرا لمس و حرکات آنها غیرممکن است. توانایی درک فضایی با موفقیت در ریاضیات، هندسه و جبر همبسته است. کودکانی که برای درک ارتباطات خطوط و اشیاء در فضا دچار مشکل هستند احتمالاً در بازشناسی یا بازسازی اشکال و طرح‌های مهندسی مشکلات فراوانی خواهند داشت.

1. از هوش طبیعی و فقدان ضایعه مغزی مراجع اطمینان یابید.
2. ناتوانی مراجع را در هر مورد از موارد پرسشنامه مشخص کنید.
3. ناتوانی‌ها را به ترتیب از آسان به مشکل درمان کنید.
4. با مراجعه به کتاب‌های ریاضی سال‌های گذشته کودک، موارد ناتوانی او را شناسایی کنید.
5. با توجه به راهنمایی‌های کتاب اختلال ریاضی تمرین‌های مشابهی را خلق کنید و انجام آن را از کودک بخواهید.
6. آن مفاد درسی را که دانش آموز در انجام آن ناتوان است به کمک آموزگار تدریس کنید.
7. برای درمان نواقص برنامه مناسبی طراحی نمایید.

نویسنده مقاله اختلال ریاضی و مداخلات درمانی آن به موارد فوق اشاره داشته است ولی موارد بیشتری نیز وجود دارد در این خصوص مقالات دیگری نیز در سایت قرار گرفته است.

1. زمان اجرای برنامه آن آنقدر طولانی نشود که کودک احساس خستگی کند.
2. یک تمرین را آنقدر تکرار نکنید که برای کودک ملال آور باشد.
3. هرگز کودک را به خاطر ناتوانی در پاسخگویی و عدم انجام صحیح تمرینات سرزنش نکنید.
4. هرگز برای تشویق کودک، فعالیت او را با سایر کودکان مقایسه نکنید.
5. به هنگام تمرین‌های بازپروری برای او خاطره خوش آیند ایجاد کنید.
6. موفقیت او را در انجام برنامه بازپروری هر چند که ناچیز باشد مورد تحسین و تشویق قرار دهید.
7. از گفتگوهای طولانی و غیر مربوط خودداری شود.
8. سعی کنید برای انجام تمرینات برنامه بازپروری هر چه بیشتر از ابزارهای ساده قابل دسترس و ارزان قیمت استفاده کنید.
9. به جای اینکه با حرف زدن موارد را به کودک تفهیم کنید سعی کید او را درگیر آزمایش و تجربه کنید.
10. زمانی را برای فعالیت و بازپروری انتخاب کنید که کودک گرسنه و تشنه، خسته، خواب آلوده نباشد و کاملاً آماده و راحت باشد.
11. برای فعالیت او انگیزه ایجاد کنید.
12. محیط مناسب باشد؛ خیلی سرد و گرم نباشد.
13. افراد خانواده نیز به فعالیت‌های کودک توجه کنند و او را مورد تشویق قرار دهند.
14. مواردی که نیاز به بازپروری آن را احساس می‌کنید یکجا و پشت سر هم آموزش ندهید. بلکه اینکار را یک به یک انجام دهید.
15. اهداف هر درس را به درستی درک کنید.
16. ابتدا مفاهیم را به صورت عینی، سپس تصویری و بعد آن به صورت نمادین تدریس کنید.
17. پیش نیاز هر کدام آر مفاهیم را تشخیص دهید و ارزیابی کنید.
18. به تفاوت‌های فردی دانش آموزان توجه کنید.
19. دانش آموز محور باشید و سعی کنید ذهن دانش آموز را درگیر کنید.
20. با والدین در تماس باشید و تمارین را در منزل انجام دهند.
21. ارزیابی اولیه توسط پرسشنامه و توجه به مشکلاتی که در پرسشنامه وجود دارد و انتخاب نوع بازی و درمان را میسر می‌کند.
22. از بین تمامی درمان‌ها برای اختلال ریاضی درمان با نوروفیدبک نیز در حال حاضر در مراکز درمانی انجام پذیر است که با توجه به نگاه اینجانب به مقالات در سایت‌های معتبر نقش بازی درمانی و انتقال مفاهیم از طریق آن را میسرتر دانسته‌اند.

ارائه راهکارهای مختلف در زمینه بازی درمانی و انتقال مفاهیم از طریق آن:

به منظور ایجاد برتری چشم در غلبه طرفی به او توصیه می‌شود که هر روز به مدت 15 الی 20 دقیقه چشم خود را ببندد (در طی انجام آزمون برتری‌ها مشخص شد دانش آموز همه اندامش راست می‌باشد ولی در تمام فعالیت‌ها از چشم چپ استفاده می‌کند)

• انجام بازی‌های مربوط به افزایش دقت و توجه
• تمریناتی جهت تقویت حافظه بینایی
• تمریناتی جهت تقویت حافظه شنوایی
• انجام تمریناتی جهت افتراق بینایی- فضایی
• دادن نمونه‌هایی از تمرینات فراستیک در هر جلسه
• تهیه کارت‌هایی از اعداد یک رقمی به منظور تقویت محاسبه کودک در جمع اعداد به صورت ذهنی
• استفاده از جعبه موفقیت در انجام جمع‌های یک رقمی
• خواندن اعداد دو رقمی و ارزش مکانی آن‌ها با استفاده از وسایل آموزشی
• به منظور تقویت کودک در زمینه جمع یا انتقال می‌توان داستان‌هایی را ترتیب داد و از کودک خواست با دقت به داستان گوش کند و مراحل مربوط به جمع را انجام دهد.

نقایص یا ویژگی کودکان مبتلا به محاسبه پرسشی

این کودکان در مورد اختلال ریاضی با مشکلات زیر روبه رو می‌شوند:

• درک ریاضیات: توان درک اینکه یک عدد نماینده چیست.

• کنش‌های عملیاتی: توانایی پرداختن به عملیات جمع، ضرب، تقسیم و تفریق
• فرایند انتخاب: توان انتخاب عمل صحیح محاسبه برای حل یک مسئله ریاضی
• حافظه توالی: توان به خاطر آوردن ترتیب عملیات لازم برای حل یک مسئله
• حفظ سازمان توالی: توان برقرار نمودن نظم در ترتیب ارقام
• توصیف شفاهی علوم ریاضی: میزان توصیف اصطلاحات و مفاهیم ریاضی توسط کلمات
• همیاری حس شنوایی و حس بینایی: توانایی تشخیص اعداد با شنیدن یا مشاهده علائم نوشتاری مریوطه
• دسته بندی کردن: توان تغییر دادن یا شناسایی گروه‌هایی از اشیاء
• مهارت در عملیات ریاضیات عینی: توان قضاوت در مورد اندازه و تعداد اشیاء حقیقی مانند مکعب‌ها و استوانه‌ها
• بقای کمیت: توانایی درک این امر است که کمیت با تغییر شکل، افزایش یا کاهش نمی‌یابد.
• استقرار ارتباط یک به یک: توان سروکار داشتن با نسبت‌های ثابت ریاضی
• نمایش ترسیم اعداد: توان به خاطر آوردن و نوشتن اعداد
• تفسیر علائم فرآیند: توان خواندن و فهمیدن علائمی مانند (+، -)
• پس از این می‌توان از آزمون مهارت‌های محاسباتی برای تشخیص استفاده کرد.
• تست هوش وکسلر مخصوص کودکان (بخش محاسبه ریاضی)
• در بررسی وضعیت هوشی کودکان بین 6 تا 16 سال مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• پاره تست محاسبه ریاضی، نیازی به نوشتن پاسخ به وسیله کودک ندارد.
• مسائل زمان بندی شده و به مهارت‌های مختلف محاسباتی مربوط می‌شود.
• کلیه عملیات محاسبه‌ای مانند جمع، تفریق، ضرب و تقسیم را می‌توان با این پاره تست آزمود.
• حل برخی از مسائل نیز مستلزم به خاطر سپردن واقعیت‌های اعداد و عملیات نسبتاً پیچیده‌ای نظیر تشخیص سریع ارتباطات مناسب می‌باشد در نهایت این پاره تست بر محاسبه ذهنی و تمرکز دخالت دارد.

آزمون‌های رسمی تشخیص اختلال ریاضی و مداخلات درمانی آن

از آزمون کی مت تجدید نظر نشده می‌توان در ریاضیات پایه در کلاس‌های مهدکودک تا هشتم استفاده کرد.

14 خرده آزمون کی مت به سه حیطه کلی تقسیم می‌شود (محتوا، عملیات و کاربرد) و در آن می‌توان ساخت برنامه آموزشی مطابق با عملکرد دانش آموز در آزمون را میسر ساخت.

در نهایت پس از تشخیص باید ریاضیات در سه مرحله عینی و تصویری و انتزاعی تدریس شود. البته قبل از تدریس باید مشکلات مربوط به حافظه دیداری، برتری جانبی، توالی دیداری، حافظه شنیداری، توالی شنیداری و حافظه فعال و توجه و تمرکز تا حدی با بازی و تمارین بهتر شود. (ضمیمه مقاله شده است) و پس از آن ریاضیات را به روش عینی و تصویری و انتزاعی باید تدریس کرد.

تدریس پیش نیازهای یادگیری ریاضیات:

1 – مانند سازی 2 – تشخیص گروه‌های اشیاء 3 – شمارش 4 – نام بردن عددی که بعد از عدد مفروض می‌آید 5 – اندازه گیری و جفت کردن اعداد 6 – ارزش‌های متوالی 7 – ارتباط اجزاء با کل و اجزاء با یکدیگر 8 – عملیات 9 – نظام دهگان

گذر از مفاهیم عینی به انتزاعی: هنگامی که تدریس از مفاهیم انتزاعی سوق پیدا می‌کند دانش آموز مفاهیم ریاضی را بهتر درک می‌کند. معلم باید سه مرحله آموزشی را طی کند (عینی، تصویری و انتزاعی)

مثلاً باید دو مکعب یا سه مکعب را ببیند

در مرحله تصویری، تصویری جایگزینشی شود

در مرحله انتزاعی اعداد به جای نمادهای تصویری می‌نشیند.

مهم‌ترین چیز برای یک معلم یا والدینی که با کودک دارای اختلال یادگیری ریاضی کار می‌کنند این است که هرگز تسلیم و مأیوس نشوند و زمان طلایی را از دست ندهند و مراقب مهمترین سرمایه هر کس یعنی عزت نفس آن شخص باشند چرا که ندانستن ریاضی به اندازه تخریب اعتماد به نفس شخص اهمیت ندارد. پس وظایف اطرافیان در مقابل چنین شخصی قدرت بخشیدن به نقاط قوت شخص و ترمیم کردن نقاط ضعف او می‌باشد.

اگر مطالعه مقاله اختلال ریاضی و مداخلات درمانی آن را مفید دانستید آن را با دیگران به اشتراک بگذارید و در بخش نظرات برای بهتر شدن آن پیشنهاداتی بدهید.