اسکیزوفرنی و ارتباط آن با کاردرمانی

اسکیزوفرنی شدیدترین و پرهزینه‌ترین اختلال روانی از نظر مخارج مستقیم درمان است؛ و پنج مشخصه اصلی آن بر اساس DSM5 هذیان، توهم، گفتار آشفته، رفتار آشفته و علائم منفی است.

علت آن هنوز به‌طور دقیق مشخص نشده است به همین دلیل درمان قطعی اسکیزوفرنی تا به امروز ممکن نگردیده است اما دانشمندان حدس می‌زنند که عللی مثل ژنتیک، بیولوژی، عفونت و اختلال سیستم ایمنی و مواد در این بیماری تأثیر داشته باشند.

نشانه­‌های اسکیزوفرنی شامل علائم مثبت، منفی و نامنظم است که به ترتیب به بیمار اضافه می‌شوند مثل توهم و هذیان، کمبودهای شخصیتی مثل بی‌ارادگی و عدم بروز عواطف و رفتار و حرکات نامناسب است.

درمانگران تلاش دارند با روش‌های دارویی، روان­‌شناختی و شناختی رفتاری علائم آن را کاهش دهند تا بیمار بتواند اهداف زندگی خود را دنبال کند.

یکی از راه‌های درمان آن کاردرمانی است. مداخله کاردرمانی هر مداخله‌ای است که هدف آن قرار دادن بیمار در محیط اجتماعی بدون وابستگی به درمان دارویی است.

گاهی بیماران اسکیزوفرنی در زمینه خاصی مهارت بالایی دارند یا حتی از خود نبوغ نشان می­دهند. در یک کار پژوهشی، کاردرمانگران قبل از تحقیق بیماران را طبق پرسشنامه علائم مثبت (SAPS) و منفی (SANS) آندرسون بررسی کردند و سپس نیمی از آنان در گروه شاهد و نیمی مورد آزمایش قرار گرفتند.

کاردرمانی شامل فعالیت­های شغلی و هنری به مدت ۲۰ ساعت در هفته به مدت ۶ ماه بر روی گروه مورد آزمایش انجام شد. بعد از اجرای ۶ ماه کاردرمانی، مجدداً دو گروه مورد و شاهد با پرسشنامه علائم مثبت و منفی آندرسون مورد بررسی قرار گرفتند.

نتایج نشان داد که کاردرمانی بر علائم مثبت و منفی تأثیر مثبت دارد. کاردرمانی ترکیبی، با داروهای مناسب به بهبود وضعیت بیماران کمک می‌کند و این مسئله بخصوص در اجرای فعالیت‌های روزانه و ارتباطات بین فردی آنان مؤثر است. در کاردرمانی یک فضـــای بیمارگونه می‌تواند تبدیل به یک محیط خلاق و سازنده شود.

محقق به دلیل علاقه یا شاید حس کنجکاوی درونی که به این بیماری داشته به سراغ آن رفته است و در حین تحقیقات و مطالعات خود با پیدا کردن زوایای مختلف این بیماری بازهم به مطالعه­ی این بیماری و علائم آن علاقه­‌مند شده­ است و حتی هنوز هم با کنجکاوی مطالب مربوط به آن را تحلیل و بررسی می‌کند.

اسکیزوفرنی یکی از اختلالات شایع روان‌شناسی شناخته شده است که گاها به آن سرطان خاموش نیز اطلاق می­شود؛ بدون شک شدیدترین اختلال روان‌شناسی شناخته‌شده تا امروز است.

این بیماری توجه زیادی را از جانب روان‌شناسان، روان‌پزشکان، توان­‌بخشان، اساتید، دانشجویان و علاقه­‌مندان در سراسر جهان به خود جلب کرده است زیرا می‌توان گفت مهم­ترین و قابل‌بحث‌ترین بیماری در روان‌شناسی است.

از ویژگی­‌های بارز آن فقدان توانایی اندیشیدن، عاطفه ضعیف و انجام رفتارهای نامعقول است. این بیماری غالباً با توهم­‌های جنون­‌آمیز همراه است و فرد را از همه جوانب زندگی عقب می­اندازد. تشخیص آن براساس مشاهده­‌ی رفتار و تجارب گزارش­‌شده­‌ی بیمار است. روان­‌پزشکان آن را نوعی جنون می‌دانند.

جالب است بدانید چهل درصد از بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی چپ‌دست بوده­اند همچنین احتمال سوءمصرف مواد یا الکل در طول زندگی تقریباً پنجاه‌درصد است.

شماری از مواد و محرک­ها مثل ماری­جوانا، کوکائین، آمفتامین و ال­اس­دی باعث رشد و پیشرفت بیماری می­شود. حدود نود درصد بیماران به نیکوتین وابستگی دارند.

امید به زندگی حدود دوازده تا پانزده سال کمتر از کسانی است که به آن مبتلا نشده­اند. در ژوئیه­ 2014 دانشمندان موفق شدند هشتادوسه ژن جدید را که در بیماری اسکیزوفرنی نقش دارند، شناسایی کنند که بیشتر این ژن‌ها در انتقال پیام­های شیمیایی در مغز نقش دارند و برخی دیگر بر سیستم ­ایمنی بدن تأثیر می­گذارند.

شاید برایتان عجیب باشد اما مواردی مثل انزوای اجتماعی، مهاجرت مرتبط با سختی­های اجتماعی، اختلال در خانواده، بیکاری، کمبود شرایط مسکن و حتی تبعیض نژادی هم می­توانند در ایجاد این بیماری مرموز نقش مهمی را ایفا کنند.

شاید تا حدودی احمقانه به نظر برسد اما ظاهراً مشاهده شده ­است افرادی که دچار بیماری می­شوند بیشتر در زمستان و اوایل بهار متولد شده­اند که برای توضیح این مشاهده فرضیه­های مختلفی ارائه شده است مثل عامل ویروس یا تغییر برنامه فصلی غذایی.

از سوی دیگر کاردرمانی رشته­ای نوپا در زمینه توان‌بخشی است که چندی پیش تولد یکصدویک سالگی‌اش را جشن گرفت. کاردرمانی نقشی مؤثر و غیرقابل‌انکار در درمان بیماری مختلف جسمی، ذهنی و روانی داشته است و بر بیماری­های مختلفی مثل اختلال دوقطبی، ADHD، اختلال یادگیری و به‌خصوص اسکیزوفرنی تأثیر مثبتی دارد.

کاردرمانگران نیز در حال حاضر نیز به گسترش حیطه­ی فعالیت­های خود می­اندیشند. حال بهتر است حاشیه­ها را فراموش کنیم و بهتر و درست­تر با این بیماری و تأثیر کاردرمانی بر آن آشنا شویم.

اسکیزوفرنی، شیزوفرنی، روان‌گسیختگی یا ذهن خیلی باز شدیدترین بیماری روان‌پزشکی است که منشأ نامشخص و علائم متغیر دارد که اصطلاح آن توسط یوجین بلولر مطرح شده است.

این بیماری در اواخر نوجوانی و در اوایل بزرگ‌سالی بروز و تشخیص داده می‌شود و تشخیص آن در دوره کودکی دشوار است و به‌ندرت انجام می‌پذیرد.

مشخصه‌ی این بیماری عدم توانایی در درک یا بیان واقعیت است و بر اساس DSM5 ملاک‌های اصلی تشخیص آن توهم (Hallucination)، هذیان (Delusion)، گفتار آشفته (Disorganized speech) مثل انحراف گفتار یا گسیختگی مکرر، رفتار بسیار آشفته (Disorganized behavior) یا کاتاتونیک و نشانه‌های منفی (Negative symptoms) است.

یک درصد کل جامعه ممکن است مبتلابه آن شوند و شیوع آن در زنان و مردان یکسان است که در اغلب مواد در مردها سن شروع بیماری 10 تا 25 سال است و در زنان بین 25 تا 35 سالگی است.

علت آن هنوز به‌طور دقیق مشخص نشده است و هنوز هم موردبحث روان‌شناسان، روان‌پزشکان و سایر رشته‌های مرتبط قرار دارد ولی عوامل ژنتیکی، عدم تعادل برخی مواد شیمیایی در مغز مثل دوپامین، اشکال در برخی قسمت‌های مغز، اشکال در سیستم ایمنی و ترشحات غدد بدن و بالاخره عوامل اجتماعی و محیطی در ایجاد و پیشرفت این اختلال نقش دارند.

فرد مبتلابه بیماری اسکیزوفرنی ممکن است:

• در حد هذیان دچار سوءظن و بدبینی شود، احساس کند او را تعقیب می‌کنند و تحت نظر دارند، از او جاسوسی می‌کنند یا قصد کشتن او را دارند.
• ممکن است فکر کند انسان بزرگی است مثلاً رئیس‌جمهور یا امام زمان است.
• گاهی صداهایی می‌شنود که راجع به او حرف می‌زنند یا دستور می‌دهند.
• ممکن است فکر کنند با وسایل و دستگاه‌هایی او را از دور کنترل می‌کنند، افکار او را می‌دزدند یا فکر او را برای همه پخش می‌کنند یا فکر می‌کند دیگران مدام راجع به او حرف می‌زنند و یا منظور خاصی دارند.
• حرف زدن آن‌ها ممکن است عجیب‌وغریب باشد یا از لغات و کلمات خاص و غیرعادی استفاده کنند.
• گاهی رفتارها یا حرکات عجیبی دارند.
• بعضی از آن‌ها به‌قدری دچار پس رفت می‌شوند که روابط اجتماعی آن‌ها نیز مختل می‌شود و عملکردهای شغلی یا تحصیلی خود را از دست می‌دهند، درس و شغل خود را رها می‌کنند.
• از نظر خلقی بی‌تفاوت می‌شوند و واکنش عاطفی و احساسی نامتناسبی را از خود نشان می‌دهند.
• اغلب بیماری خود را انکار می کنند و حاضر به مراجعه به روان‌پزشک و مصرف دارو نیستند.
• به بهداشت خود بی‌توجه می‌شوند.
• وجود هذیان‌ها یا توهمات می‌تواند استرس و اضطراب شدید را در آن‌ها ایجاد کند و منجر به پرخاشگری شدید با اطرافیان شود.
• در بیشتر موارد و در دوره‌های حاد بیماری بستری شدن بیمار ضروری است.

در موارد زیادی هم حتی با وجود اجرای مراحل درمانی باز هم به عملکرد طبیعی خود برنمی‌گردند و علائم زمینه‌ای تا سالیان دراز باقی می‌ماند ولی بیمارانی هستند که با درمان به‌موقع و البته صحیح طی فرایند درمانی به عملکرد قابل قبولی می‌رسند.

نشانه‌های مثبت یا فزونی‌ها یا رفتارهایی که به بیمار اضافه می‌شوند:

• هذیان‌ها
• تفکر و گفتار ازهم‌گسیخته
• ادراکات تشدید شده و توهمات و واکنش‌های نابجا از علائم معمول در بیماران است. توهم معمولاً به‌صورت شنیداری است ولی می‌تواند در تمامی حواس پنج‌گانه دیده شود.

نشانه‌های منفی یا کمبودهای شخصیتی که شخص بیمار فاقد آن‌هاست:

• فقر در گفتار
• واکنش‌های کند و سطحی از دست دادن اراده و گریختن از اجتماع معمولاً در این بیماران دیده می‌شود.
• هم‌چنین بروز ندادن عواطف و فقدان لذت از زندگی نیز از علائم منفی این بیماری است.

نشانه‌های نامنظم مانند:

• حرف‌های پرت‌وپلا
• رفتار و حرکات عجیب و نامناسب
• هیجان نامتناسب

عوامل ایجادکننده اسکیزوفرنی به‌طور کامل روشن نمی‌باشد و دانشمندان تنها فرضیاتی دراین‌باره دارند. شناخت دلایل ایجاد این بیماری، به شناخت درمان اسکیزوفرنی کمک می‌کند.

براساس تحقیقات انجام‌شده، محققین به‌جای یک عامل، یک سری از عوامل را در ایجاد اسکیزوفرنی دخیل می‌دانند. آمادگی ژنتیکی در ترکیب با وقایع محیطی می‌تواند آغازگر اسکیزوفرنی باشد.

ژنتیک

تحقیقات نشان می‌دهند که احتمال بروز اسکیزوفرنی در فردی که یکی از والدین او به اسکیزوفرنی مبتلا باشد، حدود ۱۰ برابر بیشتر است و درصورتی‌که یکی از دوقلوهای همسان به اسکیزوفرنی مبتلا باشد، احتمال بروز در همسان او ۵۰ درصد می‌باشد.

این حقایق نشان از تأثیر زیاد عوامل ژنتیکی است. بااین‌حال، این ارقام نرخ عدم تطابق در دوقلوهای یک‌تخمکی را توضیح نمی‌دهند که این امر، نشانگر اهمیت عوامل محیطی بر رشد حالت‌های روانی است، عواملی از قبیل: استرس، استفاده از مواد مخدر و ابراز شدید احساسات در خانواده.

بیولوژی

تحقیقات انجام‌شده نشان می‌دهند که ساختار مغز افراد مبتلابه اسکیزوفرنی متفاوت است. مغز آن‌ها دچار عدم تعادل در رابطه با نوروترانسمیترهایی مانند دوپامین، سروتونین و گلوتامیت است.

همچنین ممکن است بخش‌هایی از مغز آن‌ها رشد نکرده باشد. صدمات مغزی در دوران جنینی نیز می‌تواند علت اسکیزوفرنی باشد.

عفونت و اختلال سیستم ایمنی

وقایع محیطی نیز می‌تواند از عوامل مؤثر در ابتلا به اسکیزوفرنی باشد. به‌طور مثال، ابتلا مادر به تب در دوران حاملگی و یا مشکلات حین تولد، احتمال ابتلا به اسکیزوفرنی را بالا می‌برد.

از سویی دیگر، هم‌زمانی وقایع استرس‌زا با آغاز ابتلا به اسکیزوفرنی، این سؤال را ایجاد کرده است که آیا استرس و تنش‌ها باعث ایجاد اسکیزوفرنی هستند و یا آنکه خود نتیجه اسکیزوفرنی هستند؟ هنوز پاسخ قطعی برای این سؤال وجود ندارد.

مواد

استفاده از موادی چون ماری‌جوانا، حشیش و ال اس دی نیز می‌تواند باعث عود علائم فرد مبتلابه اسکیزوفرنی شود و یا در فردی که آمادگی ابتلا به بیماری‌های روانی دارد، استفاده از مواد باعث بروز علائم برای اولین بار می‌شود.

همان‌گونه که ذکر شد، دلایل اسکیزوفرنی مشخص نمی‌باشد و به همین دلیل درمان قطعی اسکیزوفرنی تا به امروز ممکن نگردیده است.

سعی درمانگران آن است که نشانه‌های اسکیزوفرنی را از بین برده و یا کاهش دهند تا بدین‌وسیله بیمار بتواند اهداف خود در زندگی را دنبال کند، از خود مراقبت کند، شغل داشته باشد و در کل سربار دیگران نباشد.

1. درمان اسکیزوفرنی از طریق دارو

مهم‌ترین درمان اسکیزوفرنی بالأخص در دوران حاد بیماری، درمان دارویی می‌باشد. داروها بیماری را درمان نمی‌کنند، بلکه آن را کنترل می‌نمایند.

به همین دلیل، بدون صلاحدید پزشک نباید مصرف دارو را قطع و یا کاهش داد. با وجود مصرف دارو، استفاده از سایر روش‌های درمانی برای درمان اسکیزوفرنی ضروری است.

2. درمان روان‌شناختی اسکیزوفرنی

پس از آنکه توسط دارو، نشانه‌های ایجابی اسکیزوفرنی (توهم، هذیان، پریشانی فکر) کاهش یافت، بایستی درمان اسکیزوفرنی از طریق روان‌شناختی را آغاز کرد.

هدف درمان‌های روان‌شناختی در درمان اسکیزوفرنی، توانمندسازی فرد در حوزه‌های مختلفی چون ارتباط، کار، مراقبت از خود و حل مسئله است. برای درمان روان‌شناختی از توان‌بخشی و آموزش روانی استفاده می‌کنیم.

3. درمان شناختی رفتاری اسکیزوفرنی

روش دیگر، درمان شناختی است که فرد مبتلا با مراجعه به یک درمانگر حاذق می‌تواند از آن بهره بگیرد. یادگیری تکنیک‌های کنترلی به بیمار اجازه به چالش ‌کشیدن باورهایش درباره تجربیات روان‌پریشانه را می‌دهد.

استراتژی‌های انطباقی شامل موارد زیر می‌شوند:

• جابه‌جایی تمرکز
• آموزش آگاهی
• تکنیک‌های برانگیختگی‌‌زدایی
• افزایش سطوح فعالیت
• مشارکت و عدم‌ مشارکت اجتماعی
• ایجاد توضیحات جایگزین و بررسی شواهد

برای کمک به بیماران، برای بازیابی مهارت‌های و کسب مهارت‌های جدید، روش‌ها و محیط‌های مختلفی وجود دارد.

بعضی از این‌ها عبارت‌اند از:

• کارگاه‌های تحت حفاظت
• کلوب های مشاغل
• برنامه‌های استخدام نیمه‌وقت یا موقت

قادر ساختن بیماران برای اینکه بتوانند شغلی به دست بیاورند و درآمدی داشته باشند هم روشی برای دست‌یابی به بهبود و هم نشان‌دهنده‌ی بهبود است.

بسیاری از بیماران اسکیزوفرنی، به‌رغم بیماری خود، قادر هستند کارها و وظایف شغلی خود را با کیفیت بالا انجام دهند. بعضی دیگر ممکن است در یک زمینه خاص و محدود مهارت استثنائی و حتی نبوغ نشان دهند و این موضوع درنتیجه‌ی یک جنبه‌ی ایدیوسینکراتیک از بیماری آن‌ها حاصل می‌شود.

در طی پژوهشی که توسط کاردرمانگران انجام‌شده بود ابتدا تمامی بیماران اسکیزوفرنیک بیمارستان با پرسشنامه علائم مثبت و منفی آندرسون (Scale for the Assessment of Positive Symptoms و The Scale for the Assessment of Negative Symptoms) بررسی شدند (پرسشنامه‌ها توسط روانشناس بیمارستان تکمیل گردید). سپس از بین تمام بیماران نیمی در گروه مورد آزمایش و نیمی در گروه شاهد قرار گرفتنـــد.

گروه مورد و شاهد با استفاده از خصوصیـــات دموگرافیک ماننـــد سن، جنس، طول مدت بیماری و نوع داروی مصرفی با هم همسان شدند.

SAPS دارای علائمی چون توهمات، هذیانات، رفتارهای غریب و اختلالات تفکر می‌باشد گزینه‌های سؤالات به‌صورت هیچ تا مشکوک با امتیاز (۱-۰)، خفیف تا متوسط با امتیاز (۳-۲) و شدید تا مفرط با امتیاز (۵-۴) می‌باشد.

بنابراین کسی که نمره یا امتیاز بیشتر کسب نماید علائم شدیدتر است و بالعکس SANS  یا معیار ارزیابی علائم منفی هم دارای علائمی مانند سطحی یا کند شدن عاطفه، ناگویی، بی‌ارادگی و بی‌احساسی، عدم لذت و بی‌تفاوتی اجتماعی و بی‌توجهی با همان مقیاس بندی SAPS  می‌باشد.

به‌منظور اعتبار یابی و نرم‌سازی این پرسشنامه با بافت فرهنگی کشور ما از روش اعتبار محتوی استفاده‌شده و جهت اعتماد علمی آن از آزمون مجدد استفاده گردیده و مورد اعتماد قرار گرفته است.

در گروه مورد جلسات کاردرمانی به مدت ۲۰ ساعت در هفته به مدت ۶ ماه در مرکز روان‌پزشکی انجام شد. کاردرمانی شامل فعالیت‌های شغلی و هنری که ازجمله این فعالیت‌ها می‌توان به موکت‌بافی، گچ‌بری، نقاشی، باغبانی، فعالیت در آشپزخانه و رختشوی‌خانه برای آقایان و کاموابافی – کوبلن، پولک‌دوزی، قالی‌بافی، موکت‌بافی و عروسک‌سازی برای خانم‌ها اشاره نمود.

بعد از اجرای ۶ ماه کاردرمانی، مجدداً دو گروه مورد و شاهد با پرسشنامه علائم مثبت و منفی آندرسون مورد بررسی قرار گرفتند. در رابطه با تأثیر کاردرمانی بر علائــم مثبت و منفی بیماران اسکیزوفرنی نتایج نشان داد که کاردرمانی بر علائم مثبت و منفی تأثیر مثبت دارد.

آموزش مهارت‌های اجتماعی بر علائم مثبت و منفی مؤثر بوده و گام مهمی در بهبودی، کاهش علائم و افزایش سلامت روانی این بیماران می‌باشد.

کاردرمانی ترکیبی، با داروهای مناسب به بهبود وضعیت بیماران کمک می‌کند و این مسئله بخصوص در اجرای فعالیت‌های روزانه و ارتباطات بین فردی آنان مؤثر است.

بروز علائم منفی در اسکیزوفرنیا ازجمله اصلی‌ترین مشکلات موجود بر سر راه توان‌بخشی این دسته از بیماران محسوب می‌گردد. استفاده از داروهای مناسب جهت کاهش این علائم و انجام درمان‌های روانی اجتماعی و تسهیلات روان‌پزشکی جامعه نگر نقش کلیدی را در حل این معضل ایفا می‌نماید.

علائم منفی ماننــــد گوشه‌گیری و فقدان ارتباط، بی‌توجهی به نظافت فردی و قطع ارتباط با دنیای خارج مشکلات عدیده‌ای را برای بیمار و اطرافیان او ایجاد خواهد کرد و نیازمند مداخله مناسب است.

همان‌طور که نتایج نشان داده است مداخله کاردرمانی یک مداخله مناسب جهت درمان علائم مثبت بخصوص توهمات و رفتارهای غریب و علائم منفی بخصوص بی‌احساسی و بی‌ارادگی، اختلال توجه، فقدان لذت و اختلال تفکر بیماران اسکیزوفرن (غیر از عواطف نامتناسب) است.

مداخله کاردرمانی هر مداخله‌ای است که هدف آن قرار دادن بیمار در محیط اجتماعی بدون وابستگی به درمان دارویی است، کاردرمانی بالینی با استفاده از فعالیت‌های روزانه روی یک محور به بهبود وضعیت بیمار کمک می‌کند و مثلث ارتباطی (فعالیت- بیمار- درمانگر) وضعیتی را خلق می‌کند و محیطی را گسترش می‌دهد که بیماران یادگیـــری و امکان به‌کارگیری نیرو را تجربه کرده و یک فضـــای بیمارگونه می‌تواند تبدیل به یک محیط خلاق و سازنده شود.

بنابراین بیمار پی به محدودیت‌های خود برده و تعاملات اجتماعی‌اش را گسترش می‌دهد. با توجه به گستردگی علائم مثبت و منفی و از آنجائی که اسکیزوفرنی پرهزینه‌ترین اختلال روانی ازنظر مخارج مستقیم درمان، نگهداری، فقدان کارآیی و هزینه‌های دیگر است و این بیماری عملکرد بیماران را شدیداً تحت تأثیر قرار داده و مختل می‌کند.

عملکرد ضعیف هم نشان‌دهنده افزایش هزینه مراقبت از سلامتی، کاهش رضایت مصرف‌کنندگان از خدمات و افزایش نتایج درمانی زیان‌بار می‌باشد، می‌توان عملکرد اجتماعی فرد را با سایر درمان‌ها همراه ساخته و زمینـــه را برای بهبود شرایط فراهم سازد.

لذا با توجه به نتایج تحقیق و تأثیر مثبت کاردرمانی بر علائم مثبت و منفی بیماران اسکیزوفرنی پیشنهاد می‌گردد برنامه‌های توان‌بخشی و ازجمله کاردرمانی در مورد این بیماران و به‌خصوص در بیمارستان‌های روانــی مزمن اجرا گردد.

مطالعه‌ی کتاب ۱۰۰ پرسش و پاسخ درباره اسکیزوفرنی کودکان را هم به شما پیشنهاد می‌کنیم.