الکل (Alcohol) و مفهوم آن در علم شیمی بسیار گسترده است و ترکیبات بی‌شماری را ازجمله متانول (الکل چوب) یا ۲-پروپانول (محتوای مؤثر شیشه‌پاک‌کن) را دربرمی‌گیرد.
در اینجا به توضیح در خصوص الکل اتیلیک یا اتانول (Ethanol) می‌پردازیم که در اکثر زبان‌ها به اختصار الکل خوانده می‌شود و ماده مؤثر در نوشیدنی‌های الکلی نظیر آبجو، شراب و مشروبات الکلی سنگین‌تر است.
الکل از طریق تخمیر مخمر، شکر یا نشاسته به دست می‌آید. سوای شرب؛ الکل مصارف بسیاری در صنایع دارد. همچنین الکل در صنایع داروسازی کاربرد بسیاری دارد و ماده حامل بسیاری از داروهای محلول در چربی (البته به مقادیر بسیار اندک و قابل‌چشم‌پوشی) است.
الکل برای ضدعفونی استفاده می‌شود. در داروخانه الکل ضدعفونی به دو صورت بی‌رنگ (طبی) و زردرنگ (صنعتی) به فروش می‌رسد. الکل صنعتی علاوه بر اتانول حاوی مقادیر اندکی ماده رنگین کننده (اغلب پریدین) و متانول است.
متانول (الکل متیلیک) یا الکل چوب؛ بدبو و بسیار سمی است و در صورت نوشیدن با عواقب بسیار مخاطره‌آمیز برای سلامتی از جمله کوری و در مقادیر بیشتر با مرگ همراه است.
اثرات الکل بر بدن و بر مغز
الکل یک سستی‌زا و کاهش‌دهنده فعالیت دستگاه مرکزی اعصاب است که به سرعت از معده (٪۲۰) و روده کوچک (٪۸۰) جذب و وارد جریان خون می‌شود.
در مواردی که مصرف الکل به همراه خوردن غذا باشد، غذای داخل معده باعث کند شدن تخلیه شده و الکل کمتر و کندتر وارد روده کوچک شده (سطح جذب در معده به مراتب از روده کوچک کمتر است) و جذب آن به میزان قابل‌ملاحظه‌ای کاهش می‌یابد.
جذب الکل در مردان به مراتب سریع‌تر از زنان است. الکل مولکولی نسبتاً کوچک محلول در آب و تا حدودی محلول در چربی است. الکل پس از ورود به جریان خون به سرعت در کل بدن و از جمله مغز منتشر می‌شود.
اثر الکل بر سلول‌های عصبی عمدتاً مهاری است. با مقادیر کم این اثر مهاری عمدتاً گیرنده‌های مهاری با نتیجه نهایی تحریک سلول‌های عصبی است و بنابراین با مصرف مقادیر کم الکل مصرف‌کننده احساس شادابی و سرخوشی می‌کند و احساس می‌کند مهارهایش تا حدودی برداشته شده‌اند.
این اثر با مقادیر بیشتر از بین رفته و مهار بیشتر سلول‌های عصبی منجر به سستی، خواب‌آلودگی و با مقادیر بالاتر در خون؛ مرکز تنفس سرکوب و کما حادث می‌شود. اثر مهاری الکل بر سلول‌های عصبی نواحی مرتبط با ثبت حافظه به‌وضوح با کاهش توانایی به خاطر آوردن دقیق اتفاقات زمان مصرف بعد از برطرف شدن مستی مشاهده می‌شود.
در برخی موارد این اختلال با وقوع حالت به‌اصطلاح “خاموشی (بلک‌اوت) الکلى” همراه است. این حالت با شکافی در حافظه مشخص می‌شود به ترتیبی که فرد مصرف‌کننده در زمان مصرف الکل حافظه‌ای ذخیره نمی‌کند و بنابراین پس از رفع مستی تصوری از رخدادهای حین مصرف و مستی ندارد.
الکل بر تمامی ارگان‌های بدن اثر می‌گذارد. مصرف الکل کارکرد مغز و مهارت‌های حرکتی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. مصرف سنگین ممکن است با افزایش خطر سرطان، سکته مغزی و بیماری کبدی همراه باشد.
مصرف الکل از همان ابتدای مصرف بر توانایی تصمیم‌گیری فرد به‌طور خاص اثر می‌گذارد. با تکرار و مقادیر بیشتر مصرف وابستگی به الکل ایجاد می‌شود که با ولع و نیاز به مصرف مداوم همراه است.
وابستگی به الکل بسیار ناتوان‌کننده و با اختلال بارز در کارکرد تحصیلی، شغلی، اجتماعی و خانوادگی همراه است. مصرف الکل در خانم باردار بر جنینی که حمل می‌کند با اثرات سوء همراه است.
در صورت مصرف مرتب حین بارداری جنین مادر مبتلا به مصرف الکل دچار اختلال الکل جنین یا در حالات خفیف‌تر اثرات الکل بر جنین می‌شود که با علائم وزن کم زمان تولد، کوچکی سر، اختلال رشد، اختلال‌های حرکتی، اختلال یادگیری، اختلال‌های رفتاری و سلامت روان و در حالات شدیدتر با ناهنجاری‌هایی در شکل صورت همراه است.
متابولیسم و پاک شدن الکل از بدن
حدود %90 دفع الکل از بدن به دنبال متابولیسم آن در کبد صورت می‌پذیرد. ابتدا آنزیمی به نام الکل دهیدروژنازالکل را تبدیل به استالدهید می‌کند که آن هم به نوبه خود توسط آنزیم دیگری به نام آلدهید دهیدروژناز تبدیل به استات اسیداستیک می‌شود.
نرخ متابولیسم الکل ثابت و حدود 0.016 در ساعت است و به جنسیت، وزن یا قد ارتباطی ندارد. از آنجا که صرف‌نظر از میزان مصرف سرعت متابولیسم تغییری نمی‌کند، با مصرف مقادیر بیشتر تنها مدت متابولیسم و دفع طولانی‌تر می‌شود؛ اما اثر الکل بر بدن (میزان مستی) به عوامل مختلفی بستگی دارد مانند قد، وزن، مقدار مصرف و مقادیر غذای صرف شده در کنار مصرف الکل.
به همین ترتیب سطح الکل خون در افراد مختلف متفاوت و به‌اندازه کبد و وزن بدن بستگی دارد و عموماً در زنان بیشتر از مردان است. میزان اندکی از الکل در معده، لوزالمعده و مغز متابولیزه می‌شود و حدود ۱۰٪ الکل موجود در خون از طریق ریه (تنفس)، پوست (تعریق) و ادرار دفع می‌شود.
همین باعث می‌شود که افرادی که الکل مصرف کرده‌اند بوی الکل مصرفیشان برای دیگران کاملاً مشخص باشد. علاوه بر بوی مستقیم الکل، احتمالاً بوی متابولیت‌های الکل و مواد همراه در نوشیدنی‌های الکلی هم در ایجاد بوی بدن به دنبال مصرف الکل دخیل هستند.
مسمومیت با الکل
مسمومیت با الکل زمانی رخ می‌دهد که به دلیل مصرف بیش از اندازه سطح الکل در خون فرد بالا رفته و بخش‌هایی از مغز که کنترل سیستم‌های حیاتی مغز مانند مراکز کنترل تنفس، ضربان قلب و دمای بدن را عهده دارند از کار می‌افتند. علائم مسمومیت با الکل عبارت‌اند از:
- آسیمگی و اغتشاش فکری
- اختلال هشیاری
- استفراغ
- تشنج
- کاهش ضربان قلب
- کاهش شدید دمای بدن
- اختلال تنفسی (کاهش تعداد تنفس در دقیقه)
- کاهش رفلکس‌ها مانند رفلکس کک یا بلع (که می‌تواند باعث آسپیره شدن، پریدن محتویات حلق به ریه و خفگی شود)
- مرگ
علائم ترک الکل
ترک اعتیاد و عدم مصرف در وابستگی همه‌ی مواد (خماری) اغلب بسیار نامطلوب و به‌خصوص در مورد مواد افیونی با عذاب وصف‌ناپذیری همراه است، ولی کشنده نیست؛ اما ترک الکل می‌تواند منجر به تشنج و در مواردی مرگ شود و بنابراین بهتر است حتماً تحت نظر پزشک انجام شود.
قطع یا کاهش ناگهانی مصرف الکل در فرد الکلی باعث “سندرم ترک الکل” می‌شود. علائم سندرم ترک الکل ممکن است شامل هر یک از علائم تشنج، لرزش، توهم، بی‌خوابی، برآشفتگی و سراسیمگی و اغتشاش شعور باشد.
به نظر می‌رسد این سندرم به دنبال رفع ناگهانی سرکوب طولانی سلول‌های عصبی توسط الکل و پرکاری واکنشی این سلول‌ها بدنبال برداشته شدن این سرکوب باشد.
|
اثرات احتمالی مصرف الکل بر سلامتی |
|
|
کوتاه‌مدت |
سرخوشی و آرامش، افزایش خون‌رسانی در عروق سطحی، اختلال فشارخون (غالباً افزایش فشارخون با سرخ‌رویی و افت فشارخون با رنگ‌پریدگی همراه‌اند)، اختلال حافظه، اختلال در قوه قضاوت و تفکر، اختلال خلقی، اختلال رفتاری، اختلال در توانایی انجام حرکات حرکتی ظریف، عدم تعادل |
|
بلندمدت |
افزایش فشارخون، انسداد عروق قلب، ضعف عضله قلب، سکته قلبی، سکته مغزی، اختلال خواب، بیماری‌های کبدی، التهاب لوزالمعده، سرطان (دهان، مری، حلق، حنجره، معده، لوزالمعده، کبد، سینه)، ضعف دستگاه ایمنی، بیماری عضوی مغزی ازجمله بیماری ورنیکه-کورساکوف و زوال عقل، تخریب مخچه و یا اعصاب اندام تحتانی و اختلال در راه رفتن |
|
عوارض بر سلامتی در بیش‌مصرف و مسمومیت |
آسیمگی و اغتشاش فکری، اختلال هشیاری، استفراغ، تشنج، اختلال تنفسی (کاهش تعداد تنفس در دقیقه)، کاهش ضربان قلب، کاهش رفلکس‌ها مانند رفلکس گگ یا بلع (که می‌تواند باعث آسپیره شدن، پریدن محتویات حلق به ریه و خفگی شود)، کاهش شدید دمای بدن، مرگ |
|
عوارض بر سلامتی جنین در صورت بارداری |
وزن کم زمان تولد، کوچکی سر، اختلال رشد، اختلال‌های حرکتی، اختلال یادگیری، اختلال‌های رفتاری و سلامت روان و در حالات شدیدتر با ناهنجاری‌هایی در شکل صورت همراه است. |
|
علائم ترک |
تشنج، لرزش، توهم، بی‌خوابی، برآشفتگی و سراسیمگی و اغتشاش شعور |
مطالعه‌ی مقالات
منبع
کتاب گام‌به‌گام تا سلامت روان؛ نوشته دکتر گلاره مستشاری و همکاران
