تأخیرهای رشدی در کودکان

تأخیرهای رشدی در کودکان زمانی استفاده می‌شود که کودک در بازه زمانی گسترده‌ای که نرمال تلقی می‌شود به نقاط عطف رشد خود نرسد.

زمانی که کودک رشد می‌کند و بزرگ می‌شود، مهارت‌های مختلفی مثل غلتیدن، نشستن، چهار دست‌وپا راه رفتن، دوزانو شدن، ایستادن و نهایتاً راه رفتن را می‌آموزد.

همچنین مهارت‌هایی از قبیل گرفتن اشیاء و رها کردن آن نیز مهارت‌هایی می‌باشند که کودک باگذشت زمان و بزرگ شدن به‌صورت تدریجی به دست می‌آورد.

به‌علاوه مهارت‌هایی مانند صحبت کردن، رابطه اجتماعی و غذا خوردن بدون کمک دیگران و اختیار ادرار و… ازجمله مهارت‌های ذهنی و اجتماعی می‌باشند. این مهارت‌ها، به‌عنوان مراحل رشدی شناخته می‌شوند. کودکان با تأخیر رشد، این مراحل را همانند کودکان هم سن خود در همان زمان به دست نمی‌آورند.

همچنان که رشد کودک خود را مشاهده می‌کنید و معیارهای تکاملی رشد یا نقاط عطف رشدش را پیش‌بینی می‌کنید، طبیعی است که متعجب باشید و حتی نگران شوید که آیا رشد او مناسب است یا خیر! که البته به‌احتمال زیاد رشد او طبق جدول زمانی خاص خودش پیش خواهد رفت.

بیشتر وقت‌ها‌ کودکان درست نزدیک همان سنی که انتظار می‌رود به معیارهای تکاملی رشد خود مثل غلت خوردن،‌ نشستن، راه رفتن و صحبت کردن می‌رسند و اگر هم این‌طور نشود خیلی زود آن را جبران می‌کنند.

به خاطر داشته باشید که هر کودک با سرعت خاص خود رشد می‌کند و طیف حالات نرمال کاملاً گسترده است. بااین‌حال، بهتر است از خطرات برای تأخیرهای رشدی در کودکان آگاه باشیم.

این تأخیرها وقفه‌های قابل‌توجه در یک یا چند حیطه رشد عاطفی، ذهنی یا فیزیکی هستند؛ اما اگر واقعاً کودک تأخیر را تجربه می‌کند، تشخیص و درمان زودهنگام بهترین راه برای کمک به او جهت پیشرفت کردن یا حتی رسیدن به مرحله رشدی طبیعی است.

یک کودک ممکن است در یک یا چند حیطه حرکتی و مهارتی شامل موارد زیر تأخیر داشته باشد:

• مهارت‌های حرکتی عمده مثل نشستن
• مهارت‌های حرکتی ظریف مثل گرفتن و دست‌کاری اشیا
• مهارت‌های ارتباطی و زبانی یعنی فهم زبان و صحبت کردن
• مهارت‌های خودیاری مثل یادگیری استفاده از توالت و لباس پوشیدن
• مهارت‌های اجتماعی مثل برقراری تماس چشمی و بازی کردن با دیگران

وقتی در مورد مراحل شکل‌گیری مهارت‌های حرکتی ظریف و درشت کودکان صحبت می‌کنیم، محدوده وسیعی از آنچه که به آن طبیعی گفته می‌شود برای کودکان نوپا در نظر گرفته می‌شود.

حتماً به خاطر داشته باشید که اگرچه تکامل کودک معمولاً با توالی ثابتی پیش می‌رود یعنی بیشتر کودکان قبل از اینکه راه بیفتند چهار دست‌وپا می‌روند و قبل از اینکه اولین کلمه‌شان را بگویند صداهایی ایجاد می‌کنند.

کودکان با سرعت‌های متفاوت و به شکل‌های مختلفی رشد می‌کنند که ممکن است متفاوت با این اصل‌ها باشد، بنابراین و برای مثال یک کودک ۹ ماهه ممکن است در مهارت‌های حرکتی بسیار جلو باشد، زیرا کشف و بررسی محیطش را دوست دارد و تعاملاتش از طریق حرکت است اما وقت زیادی را صرف صداسازی و قان و قون کردن نمی‌کند، درحالی‌که کودک دیگری در همان سن ممکن است با هجاها بازی کند و شما را «ماما» صدا بزند اما در مهارت‌های حرکتی کمتر چیره باشد.

چیزی که بیش از همه باید به آن توجه شود این است که لازم است کودک در همه‌ زمینه‌ها در حال پیشرفت باشد.

انواع بسیار متفاوتی از تأخیرهای رشدی در کودکان کم سن و سال وجود دارد. این موارد شامل مشکلاتی با موارد زیر هستند:

• زبان یا گفتار
• بینایی
• حرکت – مهارت‌های حرکتی
• مهارت‌های اجتماعی و عاطفی
• فکر کردن – مهارت‌های شناختی

گاهی، تأخیر در بسیاری یا تمام این حیطه‌ها اتفاق می‌افتد. زمانی که این اتفاق می‌افتد، این حالت، تأخیر رشدی کلی نام دارد. تأخیر رشدی کلی ممکن است به هر یک از دلایل زیر اتفاق بیفتد:

• نقص ژنتیک مثل سندرم‌داون
• سندرم جنین الکل که با نوشیدن الکل توسط مادر طی بارداری ایجاد می‌شود.
• سندرم X شکننده، یک نوع بیماری وراثتی اختلال شناختی است.
• مشکلات پزشکی شدید که اندکی بعد از زایمان اتفاق می‌افتد و اغلب همراه با زایمان پیش از موعد است.
• اغلب هیچ علتی مشخص نمی‌شود.

آنچه در ادامه می‌آید علائم هشداردهنده برای انواع مختلف تأخیرهای رشدی در کودکان است که می‌تواند از نوزادی تا سن دوسالگی نشان داده شود. همین‌طور شما بعضی از علل تأخیرهای رشدی و درمان‌های بالقوه را خواهید آموخت.

بسیاری از والدین نسبت به سنی که در آن کودکشان به مهارت‌های حرکتی عمده مثل چهار دست‌وپا رفتن یا راه رفتن می‌رسد و اینکه آیا این مهارت‌ها در سن او زود یا دیر است کاملاً حساس هستند؛ اما غیر از این موارد می‌توان به مهارت‌های حرکتی ظریف کودک هم دقت کرد.

به‌عنوان‌ مثال می‌توان به توانایی یا ناتوانی او برای برداشتن چیزی وقتی روی صندلی بلند کودک نشسته است یا دادن یک اسباب‌بازی از یک دست به دست دیگرش نیز توجه کرد.

درزمینهزبان نیز ممکن است متوجه شویم که کودک در فهم معنای کلمات و جملات یا بیان منظورش با کلمات مشکل دارد یا ممکن است در آنچه پزشکان آن را «قصد ارتباطی» می‌نامند که به معنی توانایی بیان منظور خود با اشاره کردن، تقلید کردن یا صداسازی است مشکل داشته باشد.

همچنین بهتر است با جدول زمانی نرمال برای کسب مهارت‌های شناختی و فیزیکی در کودکان آشنا شوید تا بتوانید از آن به‌عنوان یک راهنمای کلی استفاده کنید.

با این کار، می‌دانید که برای مثال تا سه یا چهار ماهگی، بیشتر کودکان می‌توانند اشیا را بگیرند و دستشان را به سمت آن‌ها دراز کنند یا در حدود ۹ ماهگی بیشتر کودکان می‌توانند مفهوم پایداری شیء یعنی اینکه یک شیء حتی زمانی که آن‌ها آن را نمی‌بینند همچنان وجود دارد را بفهمند و تا اولین سالگرد تولدشان بیشتر کودکان می‌توانند خواسته‌هایشان را به شکل‌های غیرکلامی بیان کنند.

به خاطر داشته باشید که اگر کودک شما زودرس بوده، ممکن است برای رسیدن به مراحل مختلف تکاملی بیشتر از کودکان هم‌سنش زمان نیاز داشته باشد.

خوشبختانه راه‌های زیادی وجود دارند که با استفاده از آن‌ها می‌توانید به رشد مهارت‌های کودک سرعت دهید. همین حالا شروع کنید، با جواب دادن به متداول‌ترین سؤالات در خصوص تأخیر مهارت‌های حرکتی ظریف و درشت کودکان نوپا می‌توانید به روند رشد این مهارت‌ها کمک کنید.

1. حرکات درشت: استفاده از گروه بزرگی از عضلات برای نشستن، ایستادن، راه رفتن، دویدن و غیره. حفظ تعادل و تغییر وضعیت.
2. حرکات ظریف: استفاده از دست‌ها و انگشتان جهت غذا خوردن، نقاشی کردن، لباس پوشیدن، بازی کردن، نوشتن و کارهای بسیار دیگری را انجام دادن.
3. زبان: صحبت کردن از طریق زبان بدن و ادا و اشاره، ارتباط و درک آنچه که دیگران می‌گویند.
4. شناختی: مهارت‌های تفکر شامل یادگیری، درک,‌حل مسئله، استدلال و یادآوری.
5. اجتماعی: تعامل با دیگران، داشتن روابط با خانواده، دوستان و معلمان، مشارکت و پاسخ به احساسات دیگران.

معمولاً یک محدوده سنی چندین ماهه وجود دارد که انتظار می‌رود یک کودک سالم و طبیعی این مهارت‌های جدید را بیاموزد. بعضی مهارت‌ها نیاز دارند که قبل از یادگیری مهارت‌های جدید، شکل گرفته باشند.

برای مثال، کودک می‌بایست چهار دست‌وپا رفتن را قبل از راه رفتن یاد بگیرد. اگر محدوده سنی طبیعی برای راه رفتن ۹ تا ۱۵ ماهگی باشد و کودکی ۲۰ ماهه هنوز راه نمی‌رود، این می‌تواند به‌عنوان یک تأخیر رشدی مطرح شود.

پیشرفت در هر زمینه رشدی با پیشرفت در سایر زمینه‌ها مرتبط می‌باشد؛ بنابراین اگر مشکلی و یا اختلالی در گفتار و زبان کودک باشد، احتمالاً روی رشد در سایر زمینه‌ها مثل رشد اجتماعی یا شناختی تأثیر خواهد گذاشت.

1. علت ژنتیک: ناهنجاری‌های ژنتیکی یا کروموزومی مثل سندروم‌داون و سایر بیماری‌ها کودک را در معرض خطر تأخیرات رشدی قرار می‌دهد.
2. عوامل محیطی: مسمومیت با عوامل مضر قبل یا بعد از تولد مثل سرب
3. ابتلای مادر به عفونت‌ها در هنگام بارداری
4. تب شدید که منجر به تشنج شود، نارس به دنیا آمدن و کمبود اکسیژن هنگام تولد
5. ضربه به سر کودک در هنگام زایمان یا بعد از آن

تأخیرهای رشدی در کودکان ممکن است مرتبط با مشکلات با مهارت‌های حرکتی درشت مثل چهار دست‌وپا رفتن یا راه رفتن یا مهارت‌های حرکتی ریز مثل استفاده از انگشتان برای گرفتن قاشق باشد.

علل احتمالی تأخیرهای مهارت حرکتی:

 کودکانی که به‌صورت زودهنگام به دنیا می‌آیند ممکن است عضلاتشان با سرعت مشابه با کودکان دیگر رشد نکند.

علل احتمالی دیگر تأخیرهای رشدی عبارت‌اند از:

• آتاکسی، نقصی که هماهنگی عضلات را مختل می‌کند.
• فلج مغزی، شرایطی که با آسیب مغزی قبل از زایمان ایجاد می‌شود.
• تأخیرهای شناختی
• میوپاتی بیماری عضلات
• مشکل با بینایی
• اسپاینا بیفیدا، شرایط ژنتیکی که فلج سطحی یا کلی بخش پایینی بدن را ایجاد می‌کند.

 پزشک ممکن است پیشنهاد کند که کارهایی در خانه برای ترغیب فعالیت فیزیکی انجام دهید. کودک شما ممکن است نیاز به فیزیکال‌تراپی برای تأخیرهای حرکتی درشت داشته باشد.

انواع معین کاردرمانی یا فیزیوتراپی می‌تواند به مشکلات حرکتی ریز یا نقص عملکرد یکپارچگی حسی کمک کند

اگر کودک هرکدام از علائم تأخیرهای رشدی در کودکان را در سنی که تعیین‌شده دارد، با پزشک تماس بگیرید. به‌علاوه، مراقب از دست دادن مهارت‌هایی که قبلاً آموخته شده‌اند باشید.

در ۳ تا ۴ ماهگی در این موارد از پزشک کمک بگیرید:

• دستش را به سمت اشیا نمی‌برد، آن‌ها را نمی‌گیرد یا نگه نمی‌دارد.
• از سر خود به‌خوبی حفاظت نمی‌کند.
• اشیا را به دهان خود نمی‌آورد (در ۴ ماهگی).
• با پاهایش زمانی که پا روی سطح سفتی قرار می‌گیرد، فشار وارد نمی‌کند (در ۴ ماهگی).

در ۷ ماهگی در این موارد از پزشک کمک بگیرید:

• عضله‌های سفت یا بسیار شلی دارد.
• زمانی که به وضعیت نشسته آورده می‌شود، سرش به عقب می‌افتد.
• تنها یک دستش را به سمت شی‌ء می‌برد یا فعالانه به سمت اشیا نمی‌رود.
• در بردن اشیا به دهان مشکل دارد.
• در هیچ جهتی غلت نمی‌زند.
• نمی‌تواند بدون کمک بنشیند (در ۶ ماهگی).
• روی پاهایش زمانی که به وضعیت ایستاده کشانده می‌شود، وزن را تحمل نمی‌کند.

در ۱ سالگی در این موارد از پزشک کمک بگیرید:

• چهار دست‌وپا راه نمی‌رود.
• یک طرف بدن خود را موقع چهار دست‌وپا رفتن می‌کشد.
• نمی‌تواند بدون حمایت بایستد.

در ۲ سالگی در این موارد از پزشک کمک بگیرید:

• نمی‌تواند راه برود (در ۱۸ ماهگی).
• الگوی راه رفتن پاشنه به پنجه را ندارد یا تنها روی نوک انگشتان راه می‌رود.
• نمی‌تواند یک اسباب‌بازی چرخ‌دار را بکشد.

تشخیص تأخیرهای رشدی در کودکان سخت می‌باشد. دو نوع تست وجود دارد که می‌توان انجام داد:

1. غربالگری رشدی
2. ارزیابی رشدی

پزشکان و پرستاران غربالگری رشدی را انجام می‌دهند تا بگویند آیا کودک مهارت‌های پایه را در زمانی که می‌بایست یاد گرفته است یا اینکه ممکن است مشکلاتی داشته باشد.

پزشک ممکن است سؤالاتی از شما بپرسد یا در حین تست با کودک شما صحبت کند، بازی کند تا ببیند چگونه او یاد می‌گیرد، صحبت می‌کند، رفتار می‌کند و حرکت می‌کند.

تا این زمان انجام هیچ‌گونه تست آزمایشگاهی یا آزمایش خونی به شما گفته نمی‌شود مگر اینکه کودک شما تأخیری داشته باشد. تشخیص با انجام تست غربالگری به‌راحتی داده نمی‌شود. اگر نتایج تست غربالگری نشان داد که کودک ممکن است تأخیر رشدی داشته باشد، کودک باید برای انجام ارزیابی رشدی به مرکز توان‌بخشی (کادرمانی و گفتاردرمانی) ارجاع داده شود.

ارزیابی رشدی، سنجش دقیق و همه‌جانبه مهارت‌های کودک است و باید توسط یک متخصص آموزش‌دیده و مجرب مثل کاردرمان انجام شود.

نتایج ارزیابی رشدی برای تعیین اینکه آیا کودک نیاز به خدمات مداخله‌ای به هنگام و یا یک برنامه درمانی دارد استفاده می‌شود. خدمات مداخله به هنگام شامل: گفتاردرمانی و کاردرمانی می‌باشد.

خبر خوب این است روش‌های درمان یا بهبود تأخیرهای رشدی در کودکان ، شامل کاردرمانی، بازی‌درمانی، گفتاردرمانی و درمان‌های فیزیکی است. این نوع درمان بیشتر شبیه بازی مخصوص کودکان طراحی شده است.

به‌طور مثال برای تقویت ماهیچه‌های دست کودک، کاردرمانگر اسباب‌بازی‌های مخصوص دست ورزی را در اختیار کودک قرار می‌دهد و یا برای بهبود تعادل و هماهنگی ماهیچه‌ای از تجهیزاتی که در زمین بازی وجود دارند، استفاده می‌کند.

به‌علاوه اگر ناتوانی‌های دیگری وجود داشت، درمان پزشکی و جراحی نیز ممکن است برای اداره این شرایط نیاز شود.

در هر دوره رشد منحصربه‌فرد کودک، علاِئم و نشانه‌هایی وجود دارد که آن دوره را از دیگر دوره‌های رشد متمایز می‌کند.

به‌عنوان مثال در سن 3 تا 4 ماهگی کودک باید بتواند اشیاء را با دستش نگه دارد و در سن یک سالگی باید بتواند چهار دست‌وپا راه برود.

هرگونه تأخیر طولانی‌مدت و غیرطبیعی در بروز این توانایی‌ها به‌منزله‌ی تأخیرهای رشدی در کودکان در نظر گرفته می‌شود که می‌تواند در زمینه‌ی جسمی، عاطفی، اجتماعی و شناختی باشد.

اگر این تأخیرها سریع و به‌موقع تشخیص داده شوند، با انجام انواع تمرینات فیزیکال‌تراپی، گفتاردرمانی و کاردرمانی یا غیره، کودک قادر به جبران آن‌ها خواهد بود و تا حد مطلوبی و یا حتی کاملاً به کودکان هم و سن و سال خودش خواهد رسید.

معمولاً کودکانی که از نظر رشدی تأخیر دارند می‌توانند همانند افراد بالغ زندگی کامل، مستقل و پرباری داشته باشند.

مطالعه‌ی این کتاب را هم به شما پیشنهاد می‌کنیم.