داروهای اختلال جنون (آنتی‌سایکوتیک‌های نسل اول)

اختلال جنون یا پسیکوز و یا روان‌پریشی از جمله اختلالات روان‌پزشکی است که سنجش واقعیت در بیمار مختل گردیده و گاه رفتارها به صورت آشکارا از موازین اجتماعی خارج گردیده و آهسته‌آهسته تمامیت هارمونی بین عناصر تشکیل‌دهنده شخصیت به‌هم‌ریخته و اشکال اساسی در تفکر درک شناخت و مسائل خلقی او رفتاری ایجاد می‌گردد.

فرد آگاهی از این به هم پاشیدگی نداشته و علائم خود را مقبول و همگون با ساختارهای شخصیتی خود می‌پندارد و بدین دلیل هیچ‌گاه مراجعه شخصی جهت درمان ندارد.

در بین بیماری‌های سایکوتیک اسکیزوفرنیا با شیوع ۱ تا 5/1 درصد در بین جمعیت عمومی از مهم‌ترین و گاه پرخرج‌ترین و دردسرآفرین‌ترین این‌گونه روان‌پریشی‌هاست.

در مملکت ما حدس زده می‌شود بین 600 هزار تا ۸۰۰ هزار نفر از این بیماری سنگین در رنجند و در کنار این گروه سایر پسیکوزهای خلقی و پسیکوزهای پس از زایمان و یا سایکوزهای گذرا و سایکوزهای عضوی مطرح می‌باشد

به هفت زیرگروه تقسیم می‌گردند:

1. فنوتیازین‌ (Phenothiazine)

تمام داروهای فنوتیازینی دارای هسته سه حلقه‌ای مشترک می‌باشند که فقط در زنجیره جانبی متصل به اتم ازت (N) تفاوت‌هایی با هم که طبق جابجایی این زنجیره به سه زیرگروه:

a- آلیفاتیک (خطی): مانند کلرپرومازین – تری‌فلوپرومازین

b- پیپرازین (Piperazine): مانند پرفنازین – تری‌فلوپرازین- فلوفنازین

c- پیپریدین (Piperidine): مانند تیوریدازین- مزوریدازین

مکانیسم اثر:

تمام داروهای فوق از طریق انسداد گیرنده‌های دوپامینی پرسیناپسی در مغز باعث بهبودی پسیکوز می‌گردد و هم‌چنین باعث انسداد گیرنده‌های آلفا آدرنرژیک می‌شوند.

فنوتیازین‌های پیپرازینی آثار آنتی‌کولینرژیک و اتونومیک کمتری دارند و در عوض تمایل بیشتری به مکان‌های گیرنده D₂ و در نتیجه عوارض خارجی هرمی بیشتری دارند.

تعدادی از فنوتیازین‌های پیپرازینی در یک گروه هیدروکسیل آزاد توسط اسید دکانوئیک یا اتانوئیک، استریفیه شده و ضد سایکوزهای تزریقی طولانی اثر را به وجود آورده‌اند.

2. دی‌بنزوکسازپین (Dibenzoxazepine)

از داروهای معروف این گروه لوکساپین (Loxapine) می‌باشد و مکانیسم اثر آن مانند داروهای فنوتیازینی است.

این گروه داروهای اختلال جنون ساختاری سه حلقه‌ای با یک حلقه مرکزی هفت عضوی بوده که در ایالات‌متحده در دسترس می‌باشد.

کلوزاپین، یک دی‌بنزودیازپین، علاوه بر تفاوت‌هایی در شاخه‌های جانبی، تفاوت دیگری با لوکساپین دارد که داشتن یک اتم نیتروژن به جای اتم اکسیژن در حلقه وسط است.

3. تیوگزانتین‌ (Thioxanthenes)

در هسته سه حلقه‌ای مرکزی تفاوت‌هایی با فنوتیازین‌ها داشته که به جای نیتروژن آن، گروه کربن وجود دارد و در زنجیره کناری خطی یا آلیفاتیک است مانند کلرپروتیکسن و یا زنجیره پیپرازینی است مانند تیوتیکسن Thiothixene.

کلرپروتیکسن (Taractan) یک ماده تیوگزانتین آلیفاتیک مؤثر با قدرت پایین می‌باشد که قدرت ضدسایکوز و عوارض جانبی مشابه کلرپرومازین دارد.

تیوتیکسن (ناوان)، کلوپنتیکسول (سوردینول) و فلوپنتیکسول (دپیکسول) (دو داروی اخیر در آمریکا موجود نیستند) تیوگزانتین‌های با جایگزینی پیپرازین می‌باشند.

مشخصه‌های بالینی آن‌ها شبیه همتاهای فنوتیازینی آن‌ها بوده که به دلیل اتصال دوگانه در موقعیت ۱۰، این داروها دارای ایزومرهای ژئومتریک بوده که ایزومر سیس (cis) فعالیت ضد سایکوز بیشتری دارد.

4. دی‌هیدروایندول

داروی مولیندون (Molindone) با دو خاصیت مهم که افزایش وزن و تشنج‌زایی بسیار کمی دارد.

دی‌هیدروایندول‌ها، از نظر ساختمانی به سروتونین، ملاتونین و هالوسینوژن‌های ایندول مانند دی‌متیل‌تریپتامین مربوط می‌شوند.

5. بوتیروفنن (Butyrophenone)

بوتیروفنن‌ها با داروهای معروف هالوپیریدول مشخص می‌باشند که یکی از پرمصرف‌ترین داروهای اختلال جنون کلاسیک می‌باشد و دارای آمپول‌های تزریقی عضلانی و داخل وریدی می‌باشد و همچنین قطره‌های بی‌رنگ هالوپریدول برای کنترل بیماران که از خوردن دارو امتناع می‌کنند دارویی است ضدپسیکوز، ضداستفراغ و درمان‌کننده تیک‌ها و سندرم ژیل دولاتوره.

6. دی‌فنیل‌بوتیل‌پیپریدین (Diphenyl butyl piperidine)

ساختمانی فوق‌العاده شبیه به بوتیروفنن‌ها دارد و داروی معروف پیموزاید (Pimozide) داروی مؤثر در روان‌پزشکی و سندرم ژیل دولاتوره و تیک‌های حرکتی و گاه مؤثرتر از سایر هم‌گروهان خود در درمان علائم منفی اسکیزوفرنیا.

7. بنزامید (Benzamide)

مهم‌ترین داروی این گروه سولپیراید (Sulpiride) می‌باشد که روان‌پریشی مؤثری داشته و داروی دیگر رموکسیپراید (Remoxipride) که علاوه بر تأثیر مهاری بر D₂ بر روی گیرنده سیگما نیز مؤثر است.

دارو تقریباً در زمان ۵-۳ روز نیمه‌عمر، به حالت پایدار خود می‌رسد؛ بنابراین سطح پایدار هالوپریدول، کلروپرومازین و اکثر FGAهای دیگر در طی ۵-۳ روز (نیمه‌عمر ۲4 ساعته دارند) حاصل می‌گردد و دستیابی زیستی (میزانی از دارو که به گردش خون عمومی می‌رسد) آن‌ها زمانی که از راه تزریقی وارد می‌شوند، ده برابر زمانی است که از راه خوراکی مصرف می‌گردند.

این تفاوت از جذب ناکامل دارو در دستگاه گوارش و متابولیسم وسیع داروهای خوراکی در طی عبور اول کبدی، ناشی می‌شود.

قدرت داروهای اختلال جنون در تخفیف علائم پسیکوتیک بستگی به اشتغال و میل ترکیبی با گیرنده D₂ دوپامینی داشته که این خود باعث جلوگیری از ترکیب واسطه شیمیایی دوپامینی درون مغزی با این گیرنده‌هاست.

اگرچه بعضی از نورولپتیک‌ها علاوه بر D₂ شاید با گیرنده‌های دیگری مانند D₄ سیکما و 5HT₂ سر و کار داشته باشند.

آنتاگونیست‌های گیرنده‌های دوپامینی علاوه بر نوروترانسمیتر یادشده بر گیرنده‌های نورآدرنرژیکی و کولینرژیکی و هیستامینرژیکی اثر بلوک کننده داشته که خود باعث انواع عوارض نامطلوب اتم می‌گردد.

بسیاری از این داروها به خصوص انواع آن با Potencyهای ضعیف عوارض قلبی و عروقی داشته و قدرت انقباض قلب را کاهش داده و یا فعالیت آلفاآدرنرژیک آن‌ها باعث سقوط فشارخون وضعیتی گردیده و اثرات نامطلوب آن بر گیرنده‌های موسکارینی و کولینرژیکی در سیستم گوارش منحصر به خشکی دهان و یبوست می‌گردد.

بهم خوردن حالت تعادلی بین عملکرد آدرنرژیک باعث مسائل اختلال در عملکرد جنسی و یا افزایش پرولاکتین می‌شوند.

اکثر داروهای اختلال جنون پس از مصرف خوراکی به صورت ناقص جذب می‌شوند و انواعی از آن‌ها که فرم تزریقی دارند با تزریق عضلانی به غلظت پلاسمایی نسبتاً سریع‌تر و پایدارتری می‌رسند.

نیمه‌عمر متفاوتی بین ۱۰ تا ۲۰ ساعت در گروه‌های مختلف دیده می‌شود و به خاطر این قادر خواهیم بود پس از به دست آوردن وضعیت متعادل در بیمار دوز داروها را به یک‌بار در روز و دوز واحد تبدیل نماییم و همچنین فرم‌های دیرجذب تزریقی داروهای اختلال جنون که در سه گروه فلوفنازین، هالوپریدول و تیوگزانتین‌ها موجود است، اثری چندهفته‌ای دارند.

بالاترین سطح پلاسمایی این داروها بین 1 تا 4 ساعت پس از مصرف خوراکی و در تزریقات بین ۳۰ تا 6۰ دقیقه پس از تزریق ظاهر می‌شود و به نظر می‌رسد بوتیروفنن‌ها نیمه‌عمر طولانی‌تر از فنوتیازین‌ها داشته باشند.

اکثر این داروها وابستگی زیاد به پروتئین‌های پلاسما و حلالیت بالا در چربی‌های بدن داشته و متابولیسم آن در کبد انجام گرفته و ظرف یک هفته تا ده روز به سطح ثابت خونی می‌رسند.

• حملات حاد روان‌پریشی در اسکیزوفرنیا و اختلال اسکیزوافکتیو
• درمان نگه‌دارنده اسکیزوفرنیا و اختلال اسکیزوافکتیو
• اختلال شیدایی
• افسردگی همراه با علائم روان‌پریشی
• اختلال هذیانی
• اختلال شخصیت مرزی
• سایکوز ناشی از مواد
• روان آشوبی (دلیریوم) و زوال عقل (دمانس)
• اختلال ذهنی ناشی از بیماری طبی
• اسکیزوفرنیای کودکی
• اختلال نافذ رشدی
• سندرم تورت
• بیماری هانتینگتون

• عوارض قلبی
• سقوط فشارخون وضعیتی
• عوارض آنتی‌کولینرژیکی محیطی و مرکزی
• عوارض غددی و عوارض جنسی

• دیستونی حاد
• پارکینسونیسم
• آکاتژیای حاد
• تاردیو دیسکینزیا
• سندرم بدخیم نورولپتیک (NMS)

عوارض تشنج‌زایی

اکثر داروهای اختلال جنون باعث کاهش آستانه تشنج خواهند شد. ولی این خاصیت در داروهای Low Potency مانند کلرپرومازین و لوکساپین بیشتر از داروهای پرقدرت دیده می‌شود.

هالوپریدول جهت کنترل پرخاشگری کافی است. پس در اساس کار جهت شروع درمان باید مسائل نظیر سن بیمار، وجود ناهنجاری‌های قلبی، وجود گلوکوم، احتمال آلرژی دارویی، احتمال تشنج قبلی، سابقه دیسکنزی و احتمال اعتیادات مواد و سایر داروها در نظر گرفته شود.

کتاب داروهای رایج روان‌پزشکی؛ نوشته دکتر ماهیار آذر و دکتر سیما نوحی