مغز انسان (Human brain) مرکز کنترل حواس پنج‌گانه و فعالیت عصبی است. مغز به ما امکان فکر کردن، نفس کشیدن، حرکت، گفتار و احساس را می‌دهد.
مغز از بخش‌های مختلفی تشکیل شده که با یکدیگر کار می‌کنند و هر یک وظیفه مهمی را عهده‌دار هستند. وقتی مواد وارد مغز می‌شوند، با فرآیند عادی کار بخش‌های مختلف مغز تداخل کرده و فعالیت آن‌ها را مختل می‌کنند.
با تداوم مصرف و در طول زمان مصرف مواد منجر به اعتیاد می‌شود. اعتیاد یک بیماری ویرانگر مغزی است که باعث می‌شود مبتلایان به آن دیگر قادر به متوقف کردن مصرف موادشان نباشند حتی اگر واقعاً بخواهند مصرف را قطع کنند و حتی بعد از آنکه به دلیل مصرف مواد دچار عواقبی وخیم بر سلامتی و سایر بخش‌های زندگی‌شان شده باشند.
ساقه‌ی مغز
مسئول تمامی کارکردهایی است که بدن برای زنده ماندن به آن‌ها نیاز دارد: تنفس، گردش خون و هضم غذا. همچنین ساقه‌ی مغز وصل به نخاع در ستون فقرات است که ماهیچه‌ها و اندام‌ها را به حرکت درمی‌آورد و به مغز انسان اطلاع می‌دهد که در بدن چه اتفاقی می‌افتد. مراکز کنترل تنفس، ضربان قلب و فشارخون در این بخش از مغز قرار گرفته و هدایت می‌شوند.
سیستم لیمبیک (حاشیه‌ای)
به بخشی از مغز اطلاق می‌شود که در حاشیه قشر مغز قرار داشته و هیپوتالاموس را به هم مرتبط می‌کند. مطالعات نشان می‌دهند که سیستم لیمبیک با بسیاری از ساختارهای مغز که هیجان‌ها، رفتار و سائق‌ها را کنترل می‌کنند در ارتباط و برای حافظه بسیار اهمیت دارد.
برای مثال بخش‌هایی از مغز را که پاسخ‌های هیجانی ما را کنترل می‌کنند مانند بخش‌هایی که باعث می‌شوند با خوردن شکلات احساس لذت کنیم را با هم مرتبط می‌کند.
این حس‌های لذت‌بخش باعث می‌شوند که یک رفتار را تکرار کنیم. پیدایش اعتیاد با اثر بر ساختارهای این بخش از مغز انسان ارتباط تنگاتنگ دارد.
قشر مغز
بخش بالایی و بیرونی مغز (ماده خاکستری) است. در انسان این بخش سه‌چهارم مغز را تشکیل می‌دهد. به چهار ناحیه تقسیم می‌شود که هر یک کارکردهای به خصوصی دارند.
بخش پیشین مغز که به آن قشر پیشانی گفته می‌شود مرکز تفکر است. این ناحیه به ما قدرت فکر کردن، برنامه‌ریزی، حل مسئله، قضاوت، ممیزه و تصمیم‌گیری می‌دهد. همچنین در انگیزش و وضعیت خلقی نقش به سزایی دارد.
شبکه‌ی عصبی
مغز انسان شبکه‌ای پیچیده از پیوند میلیاردها نورون است. این شبکه‌های نورونی که پیام‌های عصبی را هزاران مرتبه در مغز عبور می‌دهند، همه آنچه احساس می‌کنیم، فکر می‌کنیم و انجام می‌دهیم را کنترل می‌کنند. فهم شبکه‌های عصبی در درک اینکه مواد با مغز چکار می‌کنند را آسان‌تر می‌سازد. شبکه‌های عصبی متشکل شده‌اند از:
- نورون یا سلول عصبی قابلیت تحریک الکتریکی دارند و اطلاعات را در دستگاه عصبی از طریق پیام‌های الکتریکی یا شیمیایی انتقال می‌دهند. انتقال پیام میان نورون‌ها به‌واسطه‌ی سیناپس انجام می‌شوند که پیوند اختصاصی با دیگر سلول‌های عصبی است. پیوند نورون‌ها با یکدیگر شبکه نورونی را به وجود می‌آورد. مغز ما حدود ۱۰۰ میلیارد سلول عصبی دارد. در هر نورون پیام‌ها از بدنه سلول به آکسون و سپس به پایانه آکسون در قالب تکانه‌ی الکتریکی سیر می‌کنند. از آنجا پیام با کمک انتقال‌دهنده عصبی به سایر نورون‌ها ارسال می‌شود.
- فرارسان‌ها (انتقال‌دهنده‌ها، پیام‌آوران، پیام‌رسانان، پیک‌های عصبی) – پیام‌رسان شیمیایی مغز هستند. برای اینکه پیام عصبی از یک سلول عصبی به سلول عصبی دیگر برود، نورون مواد شیمیایی پیام‌رسانی تولید می‌کند که ناقل یا فرارسان عصبی خوانده می‌شوند. پایانه آکسون فرارسان عصبی تولیدشده را در فضای بین نورونی (همان سیناپس) به سمت نورون‌های مجاور آزاد می‌کند. آنگاه فرارسان عصبی به گیرنده‌های سلول‌های مجاور متصل می‌شود.
- گیرنده‌ها– فرارسان عصبی که به نورون دیگر می‌رسد به‌جای به خصوصی در سلول عصبی دیگر متصل می‌شود که گیرنده نام دارد. فرارسان عصبی و گیرنده مانند قفل و کلید عمل می‌کنند و هر گیرنده پیام را تنها در صورتی منتقل می‌کند که فرارسان اختصاصی و یا مشابهش به آن متصل شود. گیرنده‌ها در مغز انسان ممکن است تحریکی یا مهاری عمل کنند. همان‌طور که از نامشان پیداست تحریک گیرنده تحریکی باعث افزایش فعالیت نورون و تحریک گیرنده مهاری باعث کاهش فعالیت نورون (سلول عصبی) می‌شود.
- ناقل‌های عصبی– مواد شیمیایی مغز را بازیابی می‌کنند. پس از اینکه فرارسان‌های عصبی وظیفه‌شان را به انجام رساندند، توسط ناقل عصبی به نورون اولیه بازگردانده می‌شوند. این فرآیند بازیافت انتقال سیگنال عصبی را متوقف می‌کند.
در این مقاله با مغز انسان آشنا شده‌اید. در مقالات بعد تأثیر مواد اعتیادآور بر مغز انسان را بازگو خواهیم کرد. با ما همراه باشید.
منبع
کتاب گام‌به‌گام تا سلامت روان؛ نوشته دکتر گلاره مستشاری و همکاران
