اختلالات مرتبط با مواد افیونی (Opioid-Related Disorders) چیست؟
مواد افیونی (opioid) از هزاران سال پیش بهمنظور تسکین درد بهکاررفتهاند اما درعینحال سابقهای طولانی از مصرف نابجای این مواد به دلیل اثرات روانگردان وجود دارد. مصرف نابجای مداوم مواد افیونی میتواند به سندرومهای سوءمصرف مواد و وابستگی بینجامد و اختلالاتی در خلق، شناخت و رفتار ایجاد کند.
مواد خانواده تریاک عبارتاند از تریاک (opium) که از دانههای خشخاش گرفته میشود و مشتقات آنکه عبارتاند از مورفین، هروئین، کدئین و متادون. در قرن نوزدهم، از تریاک برای مداوای پزشکی استفاده میشد.
در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، هروئین و مورفین به وجود آمد که از تریاک مشتق میشدند اما خیلی زود معلوم شد که هردوی آنها بهشدت اعتیادآور هستند زیرا بیماران بعد از بهبود بیماری نمیتوانستند از مصرف آنها خودداری کنند.
در طول جنگ جهانی دوم، آلمانیها مشتق تازهای از تریاک اختراع کردند که به متادون (methadone) معروف شد. برخلاف سایر مواد خانواده تریاک، میتوان متادون را بهصورت خوراکی مصرف کرد (بهجای تزریق) و از این طریق مدت بیشتری نیز در بدن دوام میآورد.
اختلالات مرتبط با مواد افیونی (opioid related disorders) در DSM-5 در گروه اختلالات اعتیادی و مرتبط با مواد قرار میگیرد.
انواع اختلالات مرتبط با مواد افیونی
- اختلال مصرف مواد افیونی (opioid use disorder)
- مسمومیت با مواد افیونی (opioid intoxication)
- ترک مواد افیونی (opioid withdrawal)
- اختلالات دیگر ناشی از مواد افیونی
- اختلالات مرتبط با مواد افیونی نامشخص
در ادامه هرکدام از انواع اختلالات مرتبط با مواد افیونی بهتفصیل شرح داده میشود.
اختلال مصرف مواد افیونی
این نوع از اختلالات مرتبط با مواد افیونی علائم و نشانههایی را شامل میشود که مصرف بیاختیار و طولانیمدت این مواد را منعکس میکند که به مقدار بسیار بیشتر از آنچه برای بیماری جسمانی لازم است، مصرف میشود؛ به حدی که باعث اختلال در فعالیتهای عادی اجتماعی، شغلی و تفریحی میشود. مصرفکنندگان دائمی در معرض چند خطر قرار دارند که عبارتاند از
- خطر اوردوز تصادفی که به علت عدم تجربهی مصرفکنندگان به وجود میآید؛ زیرا آنها نمیتوانند هروئین خالص را بهطور مناسب رقیق کنند و بعد مورداستفاده قرار دهند.
- به علت مصرف مشترک سرنگهای استرلیزه نشده، خطر سرایت هپاتیت یا HIV وجود دارد.
- در کوچه و خیابان هروئینی به آنها فروخته میشود که ممکن است ترکیبات اضافی کشنده مثل سیانور یا اسید باتری داشته باشد.
شیوع اختلال مصرف مواد افیونی
تخمین زده میشود که در کل دنیا 5/13 میلیون نفر از مواد افیونی استفاده میکنند. شیوع اعتیاد با افزایش سن کاهش مییابد و به گزارش DSM-5 نسبت مردان به زنان برای هروئین 3 به 1 و برای سایر مواد 1.5 به 1 است. در کل، این نوع از اختلالات مرتبط با مواد افیونی در مردان 0.49 درصد و در زنان 0.26 درصد است
تشخیص افتراقی اختلال مصرف مواد افیونی
- اختلالات روانی ناشی از مواد افیونی
این اختلالات اغلب در افراد مبتلا به این نوع از اختلالات مرتبط با مواد افیونی روی میدهند. هرچند که مواد افیونی کمتر از مواد مخدر دیگر احتمال دارد که نشانههای اختلال روانی را ایجاد کنند. بههرحال نشانهها در اختلالات روانی باید بهقدر کافی شدید باشند که توجه بالینی مستقل را موجه سازند.
- مسمومیت با مواد دیگر
مسمومیت با الکل یا داروهای آرامبخش، خوابآور یا ضد اضطراب میتوانند تصویر بالینی ایجاد کنند که شبیه تصویر بالینی این نوع از اختلالات مرتبط با مواد افیونی باشند. در برخی موارد نیز ممکن است مسمومیت هم ناشی از مواد افیونی و هم ناشی از الکل یا داروها باشد.
- اختلالات ترک دیگر
اضطراب و بیقراری مرتبط با ترک مواد افیونی به نشانههایی شباهت دارند که در ترک داروهای آرامبخش دیده میشوند. بااینحال این نوع از اختلالات مرتبط با مواد افیونی با ترشح شدید مخاط از بینی، اشک ریزش و گشادگی مردمک نیز همراه است که در ترک از نوع داروی آرامبخش دیده نمیشود.
مسمومیت با مواد افیونی
ویژگی اصلی مسمومیت با مواد افیونی وجود تغییرات رفتاری یا روانشناختی قابلملاحظهی بالینی است که در طول مصرف مواد افیونی یا مدت کوتاهی پسازآن ایجاد میشوند. این نوع از اختلالات مرتبط با مواد افیونی، منقبض شدن مردمک چشم (یا به علت کمبود اکسیژن، انبساط چشم) به همراه یک یا چند مورد از علائم زیر را شامل میشود.
- خوابآلودگی یا کما
- گفتار مبهم
- نقص در توجه یا حافظه
ترک مواد افیونی
ترک مواد افیونی با الگوی علائم و نشانههایی بعد از توقف یا کاهش مصرف مواد افیونی مشخص میشود. اولین نشانهها، ذهنی و شامل شکایت از اضطراب، بیقراری و احساس درد است که اغلب در پاها و کمر قرار دارند. سه یا تعداد بیشتری از موارد زیر باید وجود داشته باشند تا تشخیص این نوع از اختلالات مرتبط با مواد افیونی داده شود:
- خلق پایین
- تهوع یا استفراغ
- دردهای عضلانی
- اشک ریزش یا ترشح شدید مخاطی از بینی
- گشادگی مردمک چشم، راست شدن موها یا عرق ریختن
- اسهال
- خمیازه کشیدن
- تب
- بیخوابی
شیوع ترک مواد افیونی
ترک مواد افیونی در 60 درصد کسانی که هروئین را حداقل یکبار در 12 ماه گذشته مصرف کردهاند، رویداده است.
اختلالات دیگر ناشی از مواد افیونی
اختلالات دیگر ناشی از مواد افیونی
- اختلال روانپریشی ناشی از مواد افیونی
این نوع از اختلالات مرتبط با مواد افیونی ممکن است در جریان مسمومیت با این مواد شروع شود. بالینگر میتواند تعیین کند که توهمات علائم غالب بیماری هستند یا هذیانها.
- اختلال خلقی ناشی از مواد افیونی
این نوع از اختلالات مرتبط با مواد افیونی ممکن است در جریان مسمومیت با این مواد شروع شود. علائم این اختلال بسته به واکنش شخص در برابر مواد افیونی ممکن است ماهیت مانیک، افسرده یا مختلط داشته باشد.
- اختلال خواب ناشی از مواد افیونی
اختلال خواب در این نوع از اختلالات مرتبط با مواد افیونی احتمالاً بیشتر بهصورت پرخوابی بروز میکند تا بیخوابی.
- کژکاری جنسی ناشی از مواد افیونی
شایعترین کژکاری جنسی در این نوع از اختلالات مرتبط با مواد افیونی احتمالاً ناتوانی جنسی است.
- دلیریوم مسمومیت با مواد افیونی
احتمال بروز این نوع از اختلالات مرتبط با مواد افیونی در حالات زیر بیشتر از سایر موارد است: مصرف مقادیر بالایی از مواد افیونی، مصرف توأم مواد افیونی و سایر ترکیبات روانگردان و مصرف مواد افیونی در افرادی که سابقهی آسیب مغزی دارند یا دچار یک اختلال دستگاه عصبی مرکزی مانند صرع هستند.
اختلالات مرتبط با مواد افیونی نامشخص
این طبقه در مورد جلوههای بالینی به کار میرود که در آنها نشانههای مخصوص اختلالات مرتبط با مواد افیونی که موجب ناراحتی یا اختلال قابلملاحظهی بالینی در عملکرد اجتماعی، شغلی یا زمینههای مهم دیگر میشوند، غالب باشند ولی ملاکهای کامل را برای هیچکدام از اختلالات مرتبط با مواد افیونی مشخص یا هرگونه اختلالات در طبقهی تشخیصی اختلالات اعتیادی و مرتبط با مواد برآورده نکنند.
علت اختلالات مرتبط با مواد افیونی
- عوامل روانی-اجتماعی
وابستگی به مواد افیونی محدود به طبقات اقتصادی-اجتماعی پایین نیست؛ هرچند میزان بروز اختلالات مرتبط با مواد افیونی در این گروهها بیشتر از طبقات اقتصادی –اجتماعی بالاتر است. عوامل اجتماعی مرتبط با فقر شهری احتمالاً در وابستگی به مواد افیونی نقش دارند.
حدود 50 درصد مصرفکنندگان هروئین در شهرها فرزندان والدین تنها یا مطلقه هستند و در خانوادههایی بزرگشدهاند که حداقل یک نفر از اعضا دچار اختلالات مرتبط با مواد افیونی است. خطر وابستگی به مواد افیونی در کودکان در چنین محیطهایی بالا است، به خصوص اگر دچار مشکلات رفتاری در مدرسه و سایر علائم اختلال سلوک باشند.
به نظر میرسد برخی الگوهای ثابت رفتاری اختلالات مرتبط با مواد افیونی بهخصوص در معتادین نوجوان بارز باشد. این الگوها سندروم رفتاری هروئین نامیده میشود.
افسردگی زمینهای، رفتار تکانشی، ترس از شکست، محدودیت راهبردهای مقابله، حساسیت به وابستگیهای دارویی همراه با آگاهی عمیق از ارتباط بین احساسات مثبت و مصرف دارو، اختلال در روابط اجتماعی و بین فردی با همسالان که تجارب مشترک دارویی موجب دوام آنها میشود.
- عوامل ژنتیک و زیستی
در دوقلوهای یکتخمکی میزان همگامی برای وابستگی به مواد افیونی بیش از دوقلوهای دو تخمکی است. استعداد زیستی نسبت به اختلالات مرتبط با مواد افیونی همچنین ممکن است با کارکرد نابهنجار در سیستم عصب رسانهای دوپامینرژیک یا نورآدرنرژیک ارتباط داشته باشد.
- نظریه روان پویشی
در متون روانکاوی در پی تبیین اختلالات مرتبط با مواد افیونی رفتار معتاد به مواد مخدر در قالب تثبیت لیبیدویی همراه با پسرفت به سطوح پیشتناسلی، دهانی یا حتی سطوح ابتداییتر رشد روانی جنسی توصیف شده است.
درمان اختلالات مرتبط با مواد افیونی
- محرومیت نظارتشده و سمزدایی
متادون یک ماده مخدر مصنوعی است که از راه خوراکی قابلمصرف است و میتوان آن را جانشین هروئین نمود. متادون بهجای داروی مورد مصرف معتادین به آنها دادهشده و موجب فرونشینی علائم محرومیت میشود.
درمان اختلالات مرتبط با مواد افیونی بهوسیله نگهدارنده با متادون تا زمانی تجویز میشود که بتوان بیمار را از متادون که خود اعتیادآور است، بازگرفت.
سندرم محرومیت متادون با قطع مصرف آن روی میدهد اما سمزدایی بیماران از متادون آسانتر از هروئین است. درمان اختلالات مرتبط با مواد افیونی بهوسیله نگهدارنده با متادون یک عیب عمده دارد که بیمار نسبت به یک ماده مخدر وابسته باقی میماند و مزیتهایی دارد از جمله:
- شخص وابسته به مواد افیونی را از مصرف وریدی هروئین رها کرده و احتمال انتشار HIV را از طریق سوزن آلوده کم میکند.
- متادون حداقل نشئگی را ایجاد کرده و در مصرف درازمدت بهندرت موجب خوابآلودگی یا افسردگی میشود.
- رواندرمانی
طیف کامل روشهای رواندرمانی برای درمان اختلالات مرتبط با مواد افیونی مناسبت دارد. رواندرمانی انفرادی، رفتار درمانی، رفتار درمانی شناختی، خانوادهدرمانی، گروههای حمایتی مانند معتادان گمنام و آموزش مهارتهای اجتماعی همگی ممکن است در بیماران خاص مؤثر باشند.
برای مثال خانوادهدرمانی معمولاً زمانی توصیه میشود که بیمار با اعضای خانوادهاش زندگی میکند یا آموزش مهارتهای اجتماعی برای بیمارانی که مهارتهای کمی در این زمینه دارند، باید مورد تأکید قرار گیرد.
- جوامع درمانی
جوامع درمانی بهعنوان راه درمان اختلالات مرتبط با مواد افیونی، محلهایی است که همهی اعضای آنها دچار مشکل سوءمصرف مواد هستند. در چنین جامعهای پرهیز از دارو یک اصل اساسی است و شخص باید انگیزهی بالایی داشته باشد.
هدف، ایجاد تغییری عمده در سبک زندگی و ازجمله پرهیز از داروی مخدر، ایجاد صداقت شخصی، مسؤولیت پذیری و مهارتهای اجتماعی مفید و حذف نگرشهای ضداجتماعی و رفتار مجرمانه است. کارکنان اکثر جوامع را افراد مبتلابه اختلالات مرتبط با مواد افیونی سابق تشکیل میدهند.
خودیاری با استفاده از گروههای رویارویی و جداسازی از دنیای خارج و دوستان معتاد مورد تأکید قرار میگیرد. جوامع درمانی مفیدند اما مستلزم کارکنان زیاد و امکانات وسیعی هستند. بهعلاوه، میزان ریزش در این مراکز بالا است و تا ۷۵ درصد کسانی که وارد این مراکز میشوند، طی یک ماه اول آنجا را ترک میکنند.
واژهنامه اختلالات مرتبط با مواد افیونی
- وابستگی به مواد افیونی به مجموعهای از علائم فیزیولوژیک، رفتاری و شناختی اطلاق میشود که رویهمرفته نشاندهندهی تداوم مصرف داروهای افیونی باوجود مشکلاتی شدید ناشی از مصرف آنها است.
- سوءمصرف مواد افیونی به الگویی از مصرف غیر انطباقی یک ماده افیونی گفته میشود که طی یک دوره ۱۲ ماهه بروز کرده و از لحاظ بالینی منجر به تخریب یا ناراحتی قابلتوجهی میشوند اما واجد ملاکهای وابستگی به مواد افیونی نیستند.
- 5DSM- مخفف Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorder: نسخه پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی که توسط انجمن روانپزشکی آمریکا منتشر شده است. درواقع مرجعی معتبر برای تشخیص درمانگران در سراسر دنیا میباشد و شامل توصیف علائم و نشانههای تشخیصی اختلالات روانی است.
- اختلالات اعتیادی و مصرف مواد (substance-related and addictive disorder) عبارت است از مجموعهای از نشانههای شناختی، رفتاری و فیزیولوژیک که نشان میدهند فرد بهرغم مشکلات مهمی که برایش به وجود میآید، به مصرف ماده ادامه میدهد.
منابع
- انجمن روانپزشکی آمریکا. (2015). راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی، ترجمه یحیی سید محمدی. (1393). تهران: نشر روان.
- سادوک، بنجامین جیمز، سادوک، ویرجینیا آلکوت و روئیز، پدرو. (2015). خلاصه روانپزشکی علوم رفتاری/ روانپزشکی بالینی (جلد دوم)، ترجمه: فرزین رضاعی (1395). تهران: انتشارات ارجمند.
- قلعه بندی، میر فرهاد. (1396). درسنامه روانپزشکی بالینی و علوم رفتاری. تهران: انتشارات ارجمند.
- گنجی، مهدی. (1395). آسیبشناسی روانی بر اساس DSM-5 (جلد دوم). تهران: نشر ساوالان.
