تفاوت اپیدمیک (Epidemic) و پاندمیک (Pandemic) چیست؟

تفاوت اپیدمیک (Epidemic) و پاندمیک (Pandemic) (و اصطلاحات مشابه مانند شیوع و اندمیک) را هنگام بررسی اخبار مربوط به سلامت عمومی باید دانست، در حالی که استفاده معمولی از اصطلاح پاندمیک مستلزم چنین دقتی نیست.

علاوه بر این، از نقطه­‌نظر اپیدمیولوژیک، اصطلاحاتی از این دست باعث می­‌شود پاسخگوی بهداشت عمومی بهتر بتواند یک بیماری را کنترل کرده و از پیشگیری کند.

سازمان بهداشت جهانی در 11 مارس 2020 کروناویروس جدید (COVID-19) را یک بیماری همه­‌گیر معرفی کرد. اپیدمیک اصطلاحی است که اغلب به طور گسترده برای توصیف کردن هر مشکلی که از کنترل خارج شده به کار می­‌رود. اپیدمیک به عنوان شیوع یک بیماری در یک منطقه جغرافیایی گسترده و تأثیرگذاری روی بخش بزرگی از جمعیت تعریف می­‌شود.

در تفاوت اپیدمیک (Epidemic) و پاندمیک (Pandemic)، اپیدمیک رویدادی است که در آن یک بیماری فعالانه در حال گسترش است. در مقابل، اصطلاح پاندمیک مرتبط با گسترش جغرافیایی بوده و برای توصیف کردن بیماری به کار می‌­رود که کل یک کشور یا کل جهان را تحت تأثیر قرار می­‌دهد.

در حالی که اپیدمیک معمولاً برای توصیف کردن مسائل مربوط به سلامت به کار می­‌رود (برای مثال، بحران مسکن­‌های مخدردار در آمریکا به نسبت‌­های اپیدمیک افزایش پیدا کرده)، گاهی اوقات اصطلاحاً برای توصیف کردن رفتار (یک اپیدمی کج‌­خلقی در پیش‌دبستانی­‌ها وجود دارد) یا پدیده­‌های رفتاری (مانند hysteria هیستری اپیدمیک) به کار می­‌رود.

درحالی‌که این نوع استفاده‌­ها در زمینه مدرن نامتناسب نیستند، ممکن است سردرگمی ایجاد کنند. علاوه بر این، حتی زمانی که کلمه برای تعریف مسائل بهداشتی به کار می­‌رود، ممکن است مقیاس یا پیشرفت یک بیماری را به درستی نشان ندهد.

در برخی از موارد، اصطلاحاتی مانند شیوع یا اندمیک (بیماری بومی) ممکن است مناسب­‌تر باشند. در موارد دیگر، اپیدمیک ممکن است نتواند مقیاس مشکل را توصیف کند و بهتر است از اصطلاح پاندمیک استفاده شود.

اپیدمیولوژی (همه­گیرشناسی) یکی از شاخه­های پزشکی در ارتباط با بروز، توزیع و کنترل بیماری­ها است. در ایالات‌متحده، نهاد اصلی جمع­آوری و نظارت بر این داده­ها مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری (CDC) است. یکی از عملکردهای CDC هدایت پاسخ مناسب به بروز بیماری است.

در حالی که سطح بروز بیماری را می­توان به شیوه­های مختلف توصیف کرد، در درجه اول با دو عامل قابل­اندازه­گیری تعریف می­شود:

• الگو و سرعت حرکت بیماری (که نرخ تولیدمثل reproduction rate نامیده می­شود)
• اندازه جمعیت مستعد (که اندازه جامعه بحرانی critical community size نامیده می­شود)

نقش اپیدمیولوژی تعیین شیوع بیماری (بخشی از افراد آلوده در یک جمعیت) و بروز (وقوع یک بیماری در طول یک مدت زمان خاص) برای هدایت پاسخ درست سلامت عمومی است.

براساس شیوع بیماری، بروز و مسیرهای شناخته­‌شده یا ناشناخته آن، چند راه برای توصیف کردن یک رویداد بیماری وجود دارد:

• Sporadic (پراکنده) به بیماری اشاره می­‌کند که به ندرت یا نامنظم رخ می­‌دهد. پاتوژن­‌های موجود در مواد غذایی مانند سالمونلا یا ای کولای ( coli) اغلب باعث شیوع بیماری پراکنده می­‌شوند.
• Cluster (خوشه) به بیماری اشاره می­‌کند که با تعداد بالا رخ می­‌دهد، اگرچه تعداد واقعی یا علت آن ممکن است نامشخص باشد. یک مثال خوشه موارد سرطان اغلب گزارش‌شده بعد از یک فاجعه شیمیایی یا هسته‌­ای است.
• Endemic (بومی) به حضور دائمی و/یا شیوع رایج یک بیماری در یک جمعیت جغرافیایی اشاره می­‌کند.
• Hyper endemic به سطوح بالا و پایدار بیماری که بسیار بالاتر از سطح دیده‌شده در دیگر جمعیت‌ها باشد اشاره می­‌کند. برای مثال ویروس HIV در بخش‌هایی از آفریقا Hyper endemic است، زیرا از هر 5 بزرگ‌سال 1 نفر به آن مبتلا است، در حالی که در ایالات‌متحده که تقریباً در هر 300 نفر 1 نفر به آن مبتلا است نوعی بیماری بومی محسوب می‌شود.
• Epidemic (همه­‌گیر) به افزایش ناگهانی تعداد موارد ابتلا به یک بیماری بالاتر از آنچه در حالت عادی انتظار می‌­رود گفته می‌شود.
• Outbreak (شیوع) نیز تعریف مشابه اپیدمیک دارد اما اغلب برای توصیف یک رویداد جغرافیایی محدودتر به کار می‌­رود.
• Pandemic (پاندمیک) به یک اپیدمی اشاره دارد که در چند کشور یا قاره گسترش پیدا کرده و معمولاً افراد زیادی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

در مقابل، طاعون یک اصطلاح اپیدمیولوژیک نیست، بلکه به طور خاص به یک بیماری باکتریایی مسری اشاره می‌­کند که مشخصه آن تب و هذیان است، برای مثال طاعون بوبونیک (bubonic plague).

در حالی که این اصطلاحات حاکی از این هستند که براساس یک آستانه خاص یک رویداد به عنوان شیوع، اپیدمیک یا پاندمیک اعلام شده، تمایز بین آن‌ها حتی برای اپیدمیولوژیست­‌ها کاملاً واضح نیست.

بخشی از دلیل این مساله این است که برخی از بیماری­‌ها در طول زمان شایع­تر شده یا کشنده­‌تر می­‌شوند، در حالی که برخی دیگر کمتر می­‌شوند و در نتیجه CDC را مجبور می­‌کنند مدام مدل­‌های آماری خود را بازسازی کند.

اپیدمیولوژیست­‌ها در نحوه توصیف کردن یک رویداد بیماری احتیاط می‌­کنند تا در زمینه مناسب قرار بگیرد. درحالی‌که اپیدمیک به بیماری اشاره می­‌کند که از کنترل خارج شده، رویدادهای توصیف‌شده به عنوان خوشه دال بر یک رویداد مجزا با نگرانی کمتر هستند.

CDC همچنین تصدیق می‌­کند که برخی از اصطلاحات خاص می‌­توانند وحشت بی­‌مورد ایجاد کنند. یک مثال شیوع بیماری ZIKA در سال 2016 بود که وقتی در 218 نفر در فلوریدا و 6 نفر در تگزاس به آن مبتلا شدند زنگ خطر را در ایالات‌متحده به صدا درآورد. 46 نفر دیگر از طریق روابط جنسی یا آزمایشگاه آلوده شدند و یک نفر دیگر با تماس فردی از طریق یک مسیر ناشناخته مبتلا شد.

حتی در رابطه با HIV که در بیشتر قسمت­های کره زمین گسترش پیدا کرده، اصطلاح پاندمیک با اپیدمیک جایگزین شده زیرا درمان‌های مؤثر آن به طور گسترده توزیع شده و نرخ آن در برخی از مناطقی که قبلاً شیوع بالا داشتند کاهش پیدا کرده است.

از سوی دیگر، با اینکه آنفولانزا هر سال بدخیم‌­تر می‌­شود، مقامات بهداشت عمومی معمولاً شیوع فصلی آن را پاندمیک معرفی می‌کنند، به خصوص با توجه به شیوع H1N1 در سال 2009 در ایالات‌متحده که بیشتر از 60 میلیون آمریکایی را مبتلا کرده و منجر به 274304 مورد بستری در بیمارستان و 12469 قربانی شد.

این بدان معنا نیست که پاندمیک­‌ها به دلیل نیاز به همکاری جهانی مثل یک شیوع محدودتر اداره می­‌شوند. از طرف دیگر، یک شیوع اگر پتانسیل گسترش پیدا کردن به بیرون از مرزها را داشته باشد، برای مثال ویروس ابولا (Ebola virus)، ممکن است همانند پاندمیک اداره شود.

اگرچه CDC از مراحل رویه‌ای برای ارزیابی و طبقه‌بندی شیوع یک بیماری استفاده می‌کند، مراحل واقعی یک اپیدمی (به ویژه تعیین زمانی که گسترش آن به اندازه کافی شدید است تا اقدامات خاص اتخاذ شود) بر اساس پاتوژنز (pathogenesis) بیماری و چند عامل اپیدمیولوژیک دیگر متفاوت است.

مدل یک مرحله­‌ای مورد استفاده برای هدایت پاسخ بهداشت عمومی به طور خاص شامل آنفولانزا (flu) است. سازمان بهداشت جهانی (WHO) در سال 1999 اولین طرح آمادگی در مقابل پاندمی آنفلوآنزا را منتشر کرد که در آن پاسخ مناسب بر اساس شش مرحله به خوبی مشخص شده ارائه شده بود.

هدف این طرح هماهنگ‌­سازی پاسخ جهانی با فراهم کردن الگویی برای کشورها بود تا استراتژی­‌های ملی خود را براساس منابع در دسترس تنظیم کنند. همان مدل پایه را می­‌توان با تغییر دادن در رابطه با اپیدمی­‌های دیگر مانند سل، مالاریا و ویروس ZIKA به کار برد.

مراحل 1 تا 3 این مدل به مقامات بهداشت عمومی کمک می‌کند تا تشخیص دهند آیا زمان فراهم کردن ابزارها و برنامه‌های عملیاتی برای پاسخگویی به یک تهدید قریب‌الوقوع فرا رسیده یا نه. مرحله 4 تا 6 زمانی است که برنامه­‌های عملیاتی هماهنگ با سازمان بهداشت جهانی پیاده‌­سازی می­‌شوند.

سازمان بهداشت جهانی این مراحل را در سال 2009 اصلاح کرد تا آمادگی و پاسخگویی را بهتر متمایز کند. این برنامه صرفاً برای رسیدگی به پاندمی آنفولانزا به دلیل نرخ مرگ­‌ومیر بالای آن و توانایی ویروس در انتقال از حیوانات به انسان­‌ها بود.

• مرحله 1: دوره‌ای است که طی آن هیچ ویروس حیوانی عامل بروز عفونت در انسان گزارش نشده است.
• مرحله 2: اولین سطح تهدید است که در آن تأیید می‌شود ویروس از حیوان به انسان منتقل شده است.
• مرحله 3: زمانی است که موارد پراکنده یا خوشه‌های کوچک بیماری تأیید شده، اما انتقال انسان به انسان یا رخ نداده یا بعید به نظر می‌رسد باعث شیوع شود.
• مرحله 4: زمانی است که یا انتقال انسان به انسان یا یک ویروس انسان – حیوان باعث شیوع گسترده در جامعه شده است.
• مرحله 5: زمانی است که انتقال ویروس از انسان به انسان باعث گسترش بیماری در حداقل دو کشور شده است.
• مرحله 6: زمانی است که در آن بیماری پاندمی اعلام شده و حداقل در یک کشور دیگر نیز شیوع پیدا کرده است.

بازه زمانی هر مرحله می‌تواند از ماه‌ها تا دهه‌ها متفاوت باشد. همه بیماری‌های واگیردار به مرحله 6 نمی‌رسند و حتی برخی با ضعیف شدن ناگهانی ویروس ممکن است به مراحل قبلی برگردند.

سازمان بهداشت جهانی در فوریه سال 2020 استفاده از این برنامه شش مرحله‌­ای را متوقف کرد.

علاوه بر ویروس HIV که از سال 1982 تا به امروز حدود 39 میلیون قربانی داشته، پاندمی­‌های دیگری به همین اندازه مرگ­بار در تاریخ وجود داشته است:

• طاعون جاستینیان در سال 541 که نوعی طاعون بوبونیک بود و 25 تا 50 میلیون انسان را طی یک سال به کام مرگ فرستاد.
• طاعون سیاه از سال 1347 تا 1351 میلادی با در نظر گرفتن قربانیان سرزمین‌­های خاورمیانه، چین، هند و اروپا، جان بیش از 75 میلیون نفر را گرفت.
• پاندمی آنفلوآنزای اسپانیایی در سال 1918 که بیش از 50 میلیون نفر در یک سال قربانی گرفت، از جمله 675000 آمریکایی.
• پاندمی آبله قرن بیستم که ادعا شده بین 300 تا 500 میلیون قربانی داشته است. ادوارد جنر در سال 1798 کشف کرد که ویروس آبله گاوی می‌تواند باعث ایمنی در برابر آبله شود. سازمان بهداشت در سال 1959 جهانی برای ریشه کردن آبله اقدامات گسترده‌ای انجام داد و در سال 1980 آبله به کلی ریشه‌کن شد. این تنها بیماری انسانی است که تاکنون به‌طور کامل ریشه‌کن شده است.
• پاندمی سل مداوم که همچنان سالانه بیش از 1.5 میلیون نفر قربانی می­‌گیرد. با وجود در دسترس بودن درمان مؤثر، مقاومت چند دارویی تلاش‌­های معکوس کردن پیشرفت این پاندمی را بی‌تأثیر کرده است.