بیشک یکی از نگرانیهای والدین، کنجکاوی جنسی کودکانشان و آگاهی کودکانشان نسبت به مسائل جنسی است؛ سؤالهای زیادی دراینباره ذهن والدین را به خود مشغول کرده است. در بخش پایانی به پاسخ به سیزده پرسش احتمالی مهم دیگر پرداخته ایم.
به خاطر داشته باشید بهترین آموزگار برای کودکان والدین هستند.
بچهها باید: تا پنجسالگی
- بتوانند بهراحتی با والدین یا فرد بزرگسال قابلاعتماد دیگری، درباره جنسیت صحبت کنند.
- درک کنند که نوزادان از رحم مادر متولد میشوند.
- مفهوم فضای خصوصی را هنگام تعویض لباس و رفتن به توالت بدانند؛ بهویژه ضروری است کودکان پنجساله تفاوت سری و خصوصی را بدانند.
- نسبت به هویت خود (مرد یا زن) عزتنفس داشته باشند.
بچهها باید: بین شش تا نهسالگی
- از تفاوت دو جنس آگاه باشند و بتوانند اندام تناسلی خود و جنس مخالف را نام ببرند.
- بتوانند تولیدمثل حیوانات و گیاهان را بهعنوان بخشی از چرخهی حیات درک کنند.
- در پاسخ به سؤالاتی چون (نوزادان از کجا میآیند؟)، (چه طوری میروند توی دل مامان؟) و (چگونه به دنیا میآیند) چیزهایی شنیده باشند.
- درک کلی از ایدز و عفونتهای دیگری که از راه جنسی منتقل میشوند داشته باشند.
- مفاهیم دوستی و عدالت را بفهمند و بتوانند احساسات خود را با والدین یا افراد بزرگسال قابلاعتماد دیگر در میان بگذارند.
- نسبت به سلامت کلی و نیازهای ایمنی بدن خود مسئولیت روزافزون پیدا کنند و بهداشت شخصی خود را با مسواک زدن، دوش گرفتن، رعایت تغذیه مناسب و… حفظ کنند.
بچهها باید: بین نه تا سیزدهسالگی
- با تغییرات طبیعی دختران و پسرها در دوران بلوغ (عادت ماهیانه و احتلام) آشنا شوند.
- بتوانند با دیگران دوست شوند و دوستیهایشان را حفظ کنند. (معمولاً با همجنسهای خودشان).
- بدانند سو استفاده جنسی چیست؟ چگونه میتوان آن را تشخیص داد و در موقعیتهای بسیار خطرناک چگونه باید رفتار کرد.
- جنسیت را به عنوان بخشی طبیعی از زندگی درک کنند.
- روند تولیدمثل و مفاهیمی چون: آمیزش جنسی، پدر و مادر شدن، سقطجنین و جلوگیری از بارداری را درک کنند.
با توجه به مراحل رشد کودک، به پرسشهای او پاسخ دهید. هر چه سن کودک کمتر است پاسخها را عینیتر و با لحن جدی بگویید. جواب آنها را حداکثر در دو تا سه جمله بدهید. بچههای ده تا دوازدهساله به اطلاعات بیشتری نیاز دارند که میتوان با کتابها، جزوها و کلاسهای آموزشی به آنها دستیافت.
باید گفت که گفتن نام علمی ناحیه تناسلی مشکلساز نیست و میتوان از نام «آلت» برای پسران و «مهبل» برای دختران استفاده کرد. بهاینترتیب کودک بدون ناراحتی و فشار درباره آن با والدین صحبت میکند، اما بازهم بهتر است به کودکان تأکید کنید، صحبت درباره این ناحیه باید فقط با والدین صورت بگیرد و نباید در حضور هیچکس بهجز آنها مطرح شود.
نکته مهم این است که این کلمات علمی باید بدون هیچ خجالتی به فرزند آموزش داده شود. به این صورت کودک یاد میگیرد که آنها را بهدرستی و بدون خجالت استفاده کند. درواقع این کاری است که بیشتر والدین انجام میدهند. آمار نشان میدهد که شصتوهفت درصد از والدین استفاده از واژگان اصلی اندامهای تناسلی را ترجیح میدهند.
آموزش جنسی نباید در یک جلسه و یا یکباره انجام شود. نباید در مورد این موضوع زیاد صحبت کرده و مسئله را با شرح و تمام جزییات تعریف کرد. باید بهتدریج با توجه به سن و سال و بلوغ فکری و جسمی فرزندتان، به سؤالات او جواب بدهید. نکته بسیار مهم آن است که باید تنها کسی باشید که با فرزندتان در این زمینه صحبت میکنید. اگر طفره بروید و یا اصلاً اجازه ندهید پرسشهایش را مطرح کند، مطمئن باشید فرزندتان از جایی دیگر به سراغ یافتن پاسخ خود میرود که زمینه بسیاری از انحرافات و مشکلات را فراهم میکند؛ بهخصوص اگر در این بین افراد سودجو و مشکلساز بر سر راه او قرار بگیرند. پس اگر فرزندتان درباره جنسیت و مسائل مربوطه سؤالی نپرسید خوشحال نشوید و یا مسئله را به فراموشی نسپارید. از پنجسالگی به بعد میتوانید با استفاده از کتابهای مناسب سن کودک، قسمتهای مختلف بدن ازجمله نواحی تناسلی را به او یاد دهید. وقتی حریم را برایش مشخص کنید، با او صادق باشید و مجال طرح سؤال را به او بدهید مطمئن باشید همیشه بدون نگرانی حرفهایش را در این زمینه با شما مطرح خواهد کرد.
در دوران شیرخوارگی و بهویژه نوزادی، کودک خود را از مادرش جدا نمیبیند. بهگونهای که خود و مادر را موجودی واحد میبیند. کودک آنچنان خود را به مادر نزدیک میبیند که وقتی سینهی مادر را میمکد احساس میکند، دارد مادرش را میخورد.
در دوران طفولیت، دیدن یا لمس کردن سینه مادر، پاسخهای مکیدن را در کودک پدید میآورد که میتوان این خواسته را با شیر دادن به کودک، ارضا کرد.
اما در دوران کودکی «سه تا چهارسالگی به بعد» دیدن پدر یا مادر برهنه، برانگیخته شدن و تحریک و میل جنسی کودک را سبب میشود که بههیچوجه نمیتوان در یک زمینه کودک را ارضا کرد. متأسفانه برخیها، برهنگی را با تمدن اشتباه میگیرند و فکر میکنند که هر چه برهنهتر باشند متمدنتر هستند. در حضور فرزندان پسر و دختر خود بهصورت عریان و نیمه عریان ظاهر میشوند. برخی از آنها فکر میکنند با این کار، حساسیت جنسی فرزندشان کم خواهد شد و چشم فرزندشان از دیدن این صحنهها پر خواهد شد. درصورتیکه سه تا چهارسالگی، سن بیداری جنسی و تشکیل خاطرات در ذهن کودکان است و در پنج تا هفتسالگی، کودکان وقتی با بدن برهنه والدین روبهرو میشوند، کنجکاو میشوند که بدن آنها چه ویژگیهایی دارد و همین ممکن است خطرآفرین و نگرانکننده باشد.
رعایت پوشش مناسب بر اساس الگوهای اخلاقی و اسلامی در خانواده بسیار مهم و باارزش است و ثبات، آرامش و امنیت در خانواده ایجاد میکند. پوشش مناسب نهتنها سبب آرامش والدین میشود، بلکه رشد طبیعی کودکان را نیز تضمین میکند. برعکس عریان و نیمه عریان بودن، پوشیدن لباسهای تنگ و چسبان که اعضای بدن را بهصورت برجسته نشان میدهد، در حضور فرزندان که به سن تمیز دادن رسیدهاند، خصوصاً فرزندان غیر همجنس، میتوانند با توجه به سنین متفاوت آنها، تبعات و اثرات منفی متفاوتی بهجای بگذارند.
رعایت اصول اخلاقی جنسی در خانواده، نقش مهمی در سلامت جنسی کودکان دارد. بهجز پوشش مناسب والدین باید از رفتارهای زیر در حضور فرزندان، پرهیز کنند:
- پرهیز از دیدن فیلمهای نامناسب جنسی که در آن زنان و مردان با پوششهای نامناسب، عریان و نیمه عریان، روابط و رفتارهای زننده، رقصهای تحریکآمیز، معاشقه و روابط جنسی را به نمایش میگذارند.
- پرهیز والدین از شوخیهای رکیک و زننده، ایماواشارهها، کنایههای جنسی، لمس و در آغوش کشیدن همدیگر که معنی جنسی بدهد.
- پرهیز از ناز و نوازش، بوسیدن و معاشقه با هم دیگر در حضور فرزندان.
- پرهیز از حرفها، طنزها و فحشهای رکیک جنسی.
برخی از والدین فقط به پوشش دختران حساساند و دختران را بیشتر از پسران میپوشانند و حساسیتی روی برهنگی پسران در سنین کودکی و حتی تا بلوغ ندارند که ممکن است موجب سرخوردگی جنسی دختران در بزرگسالی شود. رعایت پوشش مناسب در خانواده کمک شایانی به رشد طبیعی جنسی کودکان و پیشگیری از انحرافات اخلاقی در نوجوانی و جوانی خواهد شد.
گاهی والدین به علل مختلف، مانند نداشتن اتاقخواب مجزا، محدودیت فضای خانه، داشتن بچه زیاد و شلوغ بودن خانه و گاه اهمالکاری و سهلانگاری، نمیتوانند شرایط و محیط امن و آرامی را برای روابط زناشویی خود فراهم کنند. برخی دیگر از والدین، کودکانشان را با عروسک اشتباه میگیرند و فکر میکنند، آنها نه احساس دارند؛ نه میفهمند، نه میشنوند و نه میبینند! کودکان خیلی خوب احساس میکنند، خیلی خوب میفهمند، همهچیز را میبینند و خیلی خوب صداها را میشنوند و درک میکنند، حتی اگر خواب باشند و یا خود را به خوابزده باشند. هرچند کودکان دوساله بیان خوبی ندارند و نمیتوانند مسائل را توضیح دهند ولی از حافظهای قوی برخوردارند و همهی مناظر، تصاویر و صداهای دوروبر خود را مانند یک دوربین و ضبطصوت، در ذهن و خیال خود ثبت میکنند. کودکانی که نزد والدین خود میخوابند یا آنهایی که به علت بیمبالاتی والدین و باز بودن در اتاقخواب شاهد روابط زناشویی آنها شده، درباره روابط زناشویی پدر و مادر دچار ترس، نگرانی و اضطراب شدید میشوند، چرا که رابطه زناشویی را نوعی خشونت پدر علیه مادر تصور میکنند و فکر میکنند که پدر میخواهد با مادر دعوا کند یا آسیبی به او برساند. والدینی که در حضور کودکان و فرزندان خود روابط زناشویی انجام میدهند، نهتنها در حق آنها خیانت میکنند بلکه بزرگترین جنایت را مرتکب میشوند، چرا که سبب تحریک و بیدار شدن زودرس غریزهی جنسی کودکان و عامل تباهی و انحراف اخلاقی آنها در آینده میشوند.
بچههای سه تا ششساله عاشق دکتر بازی هستند و گاهی هنگام دکتر بازی میخواهند همدیگر را معاینه کنند و یا به همدیگر آمپول بزنند! در این گیرودار گاهی اعضای بدن همدیگر را میبینند. بسیاری از والدین نسبت به این رفتار واکنش بسیار شدیدی نشان میدهند.
یادتان باشد در این مواقع پرخاش و سرزنش بسیار، اصلاً راهحل مناسبی نیست. فکر نکنید این رفتارها با قصد و غرض جنسی صورت میگیرد و یا به روابط جنسی منجر میشود. فقط در صورت دیدن این صحنهها فوراً (به بهانهای مثل خوراکی) نزد بچهها بروید و بگویید خب حالا بیا به دست دوستت آمپول بزنیم و یا دندانهایش را معاینه کنیم تا حواس بچهها پرت شده و ماجرا پایان یابد. سپس سر فرصت با فرزندتان صحبت کنید، به او بگویید میدانید او نقش دکتر را بازی کرده و میخواسته به دوستش آمپول بزند، اما این نواحی خصوصی محسوب میشود و باید از دید سایر افراد پوشیده بماند؛ بنابراین او نباید لباس دوستش را کنار زده و به او آمپول بزند. بهجای این کار میتواند به دستش آمپول بزند. با این توضیحات، شما او را از تکرار چنین کاری منع میکنید و محدوده بازی را برایش مشخص کرده اید بدون اینکه احساس گناه کند. این سنین برای توضیح رفتارهای خوب و بد نیز مناسب است و باید به او توضیح دهید مجاز نیست به نواحی تناسلی آدمها دست بزند و باید حریم را رعایت کند. به او بگویید دیگران هم حق ندارند به ناحیه تناسلی او دست بزنند و اگر کسی این کار را انجام داد بهخصوص اگر او حس میکند این کارِ آن شخص بامنظور بدی و یا حالت نامناسبی انجامشده است باید او را از این کار منع کرده و فوراً به شما که پدر و مادر او هستید اطلاع دهد. به او بگویید اگر کسی چنین کاری با او کرد شما از دستش ناراحت نمیشوید تا هر نوع رفتار نامناسب و ناراحتکنندهای را که از طرف کسی نسبت به او در این زمینه سر زند، بدون ترس و نگرانی به شما بگوید.
کودکآزاری جنسی پدیدهی شایعی است که در بسیاری از موارد آن هرگز افشا نمیشوند ولی آسیبهای ناشی از آن در برخی موارد غیرقابلجبران بوده یا به سختی جبران میشوند. با گسترش فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی و امکان دسترسی بیشتر کودکان به وسایلی نظیر تلفن همراه و اینترنت، امکان ارتباط آنها با افراد مختلف فراهمشده است. از سوی دیگر نیاز کودک به فعالیتهای فوقبرنامه در خارج از منزل و تنوع رو به گسترش اینگونه فعالیتها و توجه هر چه بیشتر خانوادهها به این نیازها و نیز نیاز بیشازپیش کودکان به آموزشهای بیشتر در زمینهای علمی، هنری و فنی بهمنظور افزایش توانمندی آنها در جامعه باعث شده است که میزان تعامل کودکان با سایر افراد در خارج از محیط خانواده و در شرایطی دور از نظارت والدین افزایش یابد. این نوع تعاملات در کنار تمام مزایای خود آسیبهایی را نیز به همراه دارد. امروزه روشهای جدیدی از آزار جنسی کودکان به وجود آمده است که والدین از آنها بیاطلاع هستند. بسیاری از شرایطی که ما آنها را امن بهحساب میآوریم، درواقع ناامن بوده و کودک را در معرض آزار جنسی قرار میدهند. به یاد داشته باشیم که بسیاری از موارد آزار جنسی کودکان توسط افرادی انجام میشود که به دلایل مختلف به آنها اطمینان کامل داشتهایم. پس لازم است با اتخاذ روشهای مناسب عملی نظیر شناسایی و پیشبینی موقعیتهای خطر و اعمال نظارت دقیقتر در چنین مواردی کودک را در برابر آزار جنسی محافظت نماییم. درعینحال این محافظت نباید باعث شود که کودک از دسترسی به امکانات رشدی، آموزشی، فرهنگی و… محروم شود. بهطور خلاصه باید گفت که آگاهی از موضوع کودکآزاری جنسی به والدین و کودکان کمک خواهد کرد که روشهای پیشگیری و مواجهه مناسب را بدانند و به موقع از کمکهای لازم برای کاهش پیامدهای آسیب برخوردار شوند.
یکی از موقعیتهایی که نظارت والدین بهطور طبیعی در آنها کاهش مییابد و زمان و مکان مناسب برای مهاجم فراهم میشود، موقعیتهای دونفره است که فرد بزرگسال با کودک یا دو کودک باهم برای تعامل یا بازی تنها هستند. فرد بزرگسال ممکن است بهصورت موقت وظیفه مراقبت از کودک را داشته باشد. حضور دو کودک در کنار یکدیگر بهمنظور بازی و یا سرگرمی، بهخصوص اگر تفاوت سنی قابلتوجه باشد، وضعیت دیگری است که نظارت والدین در آن شرایط کاهش مییابد. برخی مطالعات نشان دادهاند که ۸۰ درصد موارد کودکآزاری در چنین موقعیتهایی اتفاق میافتد. در برخی موقعیتهای دیگر که کودک به دلیل اعتمادبهنفس پایین، شرم و ترس قادر نیست ماجرا را افشا نماید و در مواردی که مهاجم میتواند کودک را برای ممانعت از افشاگری تهدید کند، یا شرایطی ایجاد کند که والدین گفتههای کودک را باور نکنند و نیز مواقعی که والدین از فرزندشان غافلاند و مهاجم از این غفلت آگاه است، آزار جنسی ادامه مییابد. در مواقعی که خانواده به دلیل ترس از بدنامی و آبروریزی مسئله را مخفی میکنند کودکآزار از عواقب رفتار خود در امان میماند بنابراین باز هم کودکآزاری تداوم پیدا میکند.
۱- به کودکان در مورد مراقبت از بدنشان آموزش بدهید: به کودکان در مورد اهمیت عدم دستیابی سایر افراد به قسمتهای محرمانه بدن مطابق با سطح درک و فهم کودک آموزش دهید.
۲- در مورد مفهوم آزار با کودک صحبت کنید. (متناسب با سن کودک)
۳-به کودکان آموزش دهید که برخلاف قانون است که کسی رفتاری جنسی را نزد آنها یا با آنها بروز دهد و در این مورد مثالهایی بزنید و بگویید چه قسمتهایی از بدنشان را کسی حق ندارد ببیند یا لمس کند.
۴- به کودکان آموزش دهید که هر فردی میتواند مهاجم باشد. اینکه فرد موردنظر آشنا است رفتار او را موجه نمیسازد.
۵- به کودکان آموزش دهید که در صورت مواجهه با این درخواستها با نه گفتن و مخالفت، مانع رفتار شده و بهسرعت از موقعیت خارج شوند و با والدین تماس بگیرند.
۶- به کودکان آموزش دهید که احترام به بزرگترها به معنای اطاعت بی چون چرا از درخواستهای آنها نیست و لازم نیست هر خواستهای را اطاعت کنند.
۷- به کودکان آموزش دهید در مواقعی که مهاجم بهزور متوسل میشود با فریاد کشیدن و کمک خواهی و اطلاع دادن به والدین، مربیان و یا معلمان و یا پلیس ۱۱۰ امکان آزار را از مهاجم بگیرند.
- خونسردی خود را حفظ کرده، احساسات خود را کنترل کنید و از اقدامات شتابزده اجتناب نمایید و واکنشهای شدید نشان ندهید.
- کودک را مورد سرزنش، بازخواست و تنبیه قرار ندهید.
- در سنین پایینتر ممکن است آزار جنسی برای کودک بیش از آنکه معنی تهدید جنسی داشته باشد به معنای تهدید جسمی باشد، به همین دلیل لازم است از بروز واکنشهایی که با برداشت ذهنی کودک سازگار نیستند، اجتناب کنید.
- از ارائه اطلاعات جنسی بیجا و نامناسب با سن که کنجکاوی جنسی کودک را بیشتر می کند و یا پرسیدن سؤالاتی در مورد واقعه که ممکن است اطلاعات جنسی کودک را افزایش دهد خودداری کنید.
- از انجام سؤال و جواب مکرر با کودک در مورد واقعه قبل از مشورت با متخصصان خودداری کنید.
- از مواجه سازی کودک با جزییات واقعه بدون نظر متخصصان خودداری کنید.
- اجازه دهید کودک در مورد احساساتش با شما صحبت کند و به شکلی که آسیبزا نباشد آنها را بروز دهد.
- کودک خود را مثل گذشته بپذیرید و او را از خود نرانید و از نظر عاطفی طردش نکنید.
- احتمال تکرار واقعه را بررسی نمایید و در صورت لزوم از افراد مورد اعتماد یا مراکز حمایتی جهت ایجاد امنیت لازم برای کودک استفاده کنید.
- در صورت وجود علائم و شواهد آزار جنسی روی لباس و یا بدن کودک یا آثار جراحت و … آنها را از بین نبرید و بهسرعت کودک را به مراکز تخصصی درمانی انتقال دهید.
- در هر شرایطی سریعاً با مراکز تخصصی تماس بگیرید و در مورد اقدامات بعدی مشورت کنید.
- از آنجا که ممکن است مهاجم، کودکان دیگری را مورد آزار قرار دهد لازم است مسئله را با پلیس در میان بگذارید.
- در مواردی که مهاجم از افراد خانواده است قبل از هر اقدامی با مراکز تخصصی مشورت کنید و اقدامات لازم را برای جلوگیری از تکرار آزار انجام دهید.
- از خودتان نیز مراقبت کنید و درصورتیکه قادر به کنترل هیجانات خود نیستید، برای بهرهگیری از کمکهای تخصصی اقدام کنید.
- پس از طی شدن مراحل اولیه برای پیشگیری از پیامدهای آزار، مداخلات لازم را تحت نظر متخصصان پیگیری کنید.
زمانی که والدین با کودکآزار دیدهی خود صحبت میکنند، لازم است او را باور داشته باشند و مطمئن شوند که کودک فهمیده است که او را باور دارند. بهدقت به صحبتهای او گوش دهند و از او به خاطر بیان ماجرا تشکر کنند و با تائید و پاداش کلامی کودک را تشویق کنند تا در مورد ماجرا بیشتر صحبت کند، ولی در مورد جزییات یا سؤالاتی که او را به سمت خاصی هدایت میکنند، اجتناب نمایند. والدین باید سؤالات خود را بهطور باز و کلی مطرح نمایند، مثلاینکه (خوب بعدش چی شد؟). در مورد کودکان کوچکتر با در نظر گرفتن اینکه آنها بسیار تلقینپذیرند و قادر نیستند بهطور کامل بین واقعیت و خیال تمایز قائل شوند، والدین توجه کنند که پرسیدن سؤالات مکرر و دادن اطلاعات جدید باعث ادغام اطلاعات توسط کودک میشود و در مواقع بعدی دوباره آنها را بهعنوان واقعه اصلی بیان مینماید. درنتیجه اطلاعات مخدوش و مداخلات درمانی با مشکل روبهرو میشود.