بیش‌فعالی در بچه ها را از کجا بشناسیم؟

اختلال بیش‌فعالی معمولا از 2 سالگی به بعد شروع می‌شود و 3 نوع دارد؛ بیشتر کودکان بیش‌فعال دچار مشکل تمرکز هم هستند و شایع‌ترین نوع بیش‌فعالی، در کودکان پرتحرک و پرجنب‌وجوش و همزمان مشکل توجه و تمرکز است. نوع دوم، در کودکانی دیده می‌شود که فقط مشکل پرتحرکی و عملکرد تکانه‌ای دارند و نوع سوم، در کودکانی است که فقط دچار مشکل تمرکزند.

شیوع این اختلال در جامعه 5-3 درصد است. مطالعه‌ها در نمونه‌های ایرانی هم نشان داده که 6-5 درصد کودکان کشور ما دچار بیش‌فعالی هستند. آمارهای ما با آمارهای جهانی مطابقت دارد و این اختلال به طور شایع‌تر در اولین پسر خانواده‌ها و به طور کلی در جنس مذکر بیش‌ از جنس مونث دیده می‌شود.

علائم بیش‌فعالی متعددند

معمولا کودکان بیش‌فعال کم‌تمرکز، پرتحرک و پرجنب‌وجوش، مرتب در حال دویدن و پریدن‌اند. آنها دست به کارهای خطرناک می‌زنند و نمی‌توانند عواقب عملکرد خود را پیش‌بینی کنند. بچه‌های طبیعی وقتی دست به کار خطرناکی می‌زنند و دچار آسیبی می‌شوند، معمولا عبرت می‌گیرند در حالی که کودکان بیش‌فعال عبرت‌پذیر نیستند و ممکن است عمل خطرناکی را چند بار تکرار کنند.

بچه‌های بیش‌فعال را در خانه معمولا در حالی که روی کابینت، درراور و به طور کلی در ارتفاع هستند، می‌بینید. آنها این کارهای خطرناک را در طول روز چندبار انجام می‌دهند به همین علت احتمال آسیب‌دیدنشان زیاد است.

خیلی از بچه‌های بیش‌فعال، عملکرد تکانه‌‌ای هم دارند؛ یعنی رفتارهای ناگهانی از آنها سر می‌زند. مثلا کودک نشسته و ناگهان کنترل تلویزیون که دستش است، پرتاب می‌کند. این رفتارها به صورت‌های دیگر هم بروز می‌کند؛ مثلا ممکن است کودک ناگهان روی دوش پدر یا جفت‌پا روی شکم او بپرد! یا وقتی در حال ردشدن از کنار بچه‌ دیگری است، بدون اینکه مشکلی ایجاد شده باشد، به او ضربه‌ای بزند یا هلش دهد!

این رفتارهای ناگهانی و تکانشی اغلب کودکان بیش‌فعال، باعث آزار و اذیت دیگران می‌شود.

مشکل عدم تمرکز از دبستان معلوم می‌شود

مشکل بچه‌های بیش‌فعال که تمرکز ندارند، معمولا خود را از دوران مهدکودک نشان می‌دهد، آنها حوصله انجام بازی‌های فکری ندارند و از انجام کارهای فکری که باید روی آن تمرکز داشته باشند، خودداری می‌کنند. این کودکان معمولا فراموشکار و حواس‌پرت هستند.

آنها در مهدکودک در یادگیری شعر هم مشکل پیدا می‌کنند چون این کار به توجه و تمرکز نیاز دارد. در نقاشی هم چندان موفق نیستند چون انجام این کار مستلزم این است که مدتی یکجا بنشینند، علاوه بر این، برای تمام کردن طرح و رنگ‌آمیزی کامل هم به مشکل برمی‌خورند به طوری که می‌بینیم کودک نقاشی را نصفه رها می‌کند یا فقط طراحی می‌کند و اصلا آن را رنگ می‌کند یا این کار را نیمه‌کاره و بی‌دقت انجام می‌دهد.

بچه‌های بیش‌فعال نام دوستانشان را هم فراموش می‌کنند حتی ‌امکان دارد اسامی افراد نزدیک را هم فراموش کنند و مرتب از پدر یا مادرشان می‌پرسند اسم این آقا یا خانم چه بود؟

به همین دلایل، گاهی از همان دوران مهد، مربی شکایت می‌کند کودک بیش‌فعال نظم کلاس را به هم می‌زند، سر جای خود نمی‌نشینند و مرتب راه می‌رود. بچه‌های بیش‌فعال زیاد حرف می‌زنند، تن صدایشان بلند است و در کار و حرف دیگران دخالت می‌کنند.

برای تشخیص بیش‌فعالی، این علائم باید حداقل در دو محیط دیده شود؛ مثلا در خانه و مهدکودک، در مدرسه و در مهمانی‌ها. کنترل بچه‌های بیش‌فعال وقتی با مادر خود تنها در منزل هستند، راحت‌تر است و کمتر مشکل ایجاد می‌کنند ولی وقتی نفر سومی مثل پدر یا خواهر و برادر وارد می‌شوند، جنب‌وجوش و تحرک آنها بیشتر می‌شود و در مهمانی‌ها کنترلشان بسیار سخت‌تر خواهدبود.

یکی از کارهای خطرناکی که جزو عملکرد تکانه‌ای بچه‌های بیش‌فعال است، این است که ناگهان دست پدرومادر را رها و وسط خیابان شروع به دویدن می‌کنند. متاسفانه بارها چنین رفتارهایی باعث وقوع حادثه‌ شدیدی برای این بچه‌ها شده است.

کودکانی که فقط مشکل تمرکز دارند، می‌توانند بسیار آرام باشند به همین دلیل مشکل آنها دیر تشخیص داده می‌شود. بچه‌های بیش‌فعال- کم‌تمرکز رفتارهای نامطلوبی دارند که باعث می‌شود پدرومادر سریع‌تر آنها را نزد روان‌پزشک ببرند در حالی که تشخیص مشکل بچه‌هایی که فقط عدم‌تمرکز دارند، به دلیل آرام بودن، حتی ممکن است به سنین اول و دوم دبستان بکشد.

بچه‌های کم‌تمرکز در دیکته و ریاضی مشکل دارند

والدین معمولاً قبل از این سنین متوجه کم‌تمرکز‌ی آنها نمی‌شوند ولی وقتی سنشان بیشتر می‌شود، مشکل تمرکز مخصوصا در سال‌های ابتدایی بروز می‌کند. دو درسی که بیش از هر چیز به تمرکز نیاز دارد، دیکته و ریاضی است و می‌بینیم این بچه‌ها در دیکته‌هایشان بی‌دقتی زیادی دارند مثلا کلمات را جا می‌اندازند، سرکش و نقطه کلمات و تشدید را نمی‌گذارند و… ممکن است کلمه‌ای را در جمله‌ای درست و همان را در جمله‌ای دیگر غلط بنویسند یا کلمه سختی را درست اما کلمه ساده‌ای مثل «از» را غلط می‌نویسند.

این بچه‌ها در ریاضی هم اشتباه‌های زیادی می‌کنند که ناشی از بی‌دقتی است مثلا به قسمت اول مساله‌ای که دو بخش دارد پاسخ می‌دهند ولی اصلا پاسخگویی به قسمت دوم را فراموش می‌کنند یا راه‌حل را درست می‌نویسند اما جواب نهایی را جابجا می‌نویسند. به طوری که وقتی معلم یا والدین برگه امتحانی او را می‌بینند، متوجه می‌شوند علت اشتباه‌ها، درک نکردن مفاهیم پایه‌ای نیست بلکه ناشی از بی‌دقتی و کم‌تمرکزی است.

کودکان کم‌تمرکز در مدرسه وسایل خود را جا می‌گذارند و مرتب آنها را گم می‌کنند و صحبت‌های معلم را در مورد تکالیف روزانه از یاد می‌برند. معلم‌ها معمولا آنها را مبهوت و گیج توصیف می‌کنند و می‌گویند مجبورند مدام صدایشان کنند تا حواسشان به کلاس جمع شود.

هر چقدر این بچه‌ها در ردیف‌های عقب‌تر کلاس بنشینند و هر چقدر کلاس جمعیت بیشتری داشته باشد، مشکل نداشتن تمرکزشان بیشتر می‌شود بنابراین برایشان کلاس‌‌های خلوت و نشستن در ردیف‌های اول مناسب‌تر است. علاوه بر این، معلم مدام باید آنها را موردخطاب قرار دهد.

اینگونه بچه‌ها در خانه هم برای نشستن سر تکالیف مشکل دارند، خیلی زود خسته می‌شوند، جمله‌هایی مثل «حوصله‌ام سر رفت» و «دوست ندارم» را مرتب می‌توان از آنها شنید. از طرفی این کودکان به طور مستمر تکالیفشان را انجام نمی‌دهند و با کوچک‌ترین صدایی حواسشان پرت می‌شود.

این علائم نشان می‌دهد کودک مشکلی دارد که می‌تواند مشکل اختلال تمرکز و توجه باشد. پس اگر تعداد زیادی از این علائم در فرزند شما وجود داشت و مشاهده کردید مربی و دیگران از رفتار او شکایت دارند، حتما باید او را نزد روان‌پزشک کودک ببرید. در صورتی که اختلال بیش‌فعالی، کمبود توجه و تمرکز یا هر کدام از انواعی که برایتان برشمردیم در او تشخیص داده شد، حتما باید درمان شروع شود.

درمان باید زود شروع شود

خیلی‌وقت‌ها پدرومادر حاضر به پذیرش دچار بودن فرزندشان به این اختلال‌ها و درمان آن نیستند و در صورتی که اگر فرزندشان کم‌خونی یا دیابت داشته باشد، خیلی‌راحت‌تر آن را می‌پذیرند و درمان دارویی را شروع می‌کنند.

خیلی از والدین هم رفتارهای فرزندشان را با شیطنت و بازیگوشی طبیعی اشتباه می‌گیرند و مخصوصا پدرها مساله دچار بودن کودک را به بیش‌فعالی و مشکل تمرکز را انکار و مشکلاتی سر راه درمان او ایجاد می‌کنند. علت اصلی بروز بیش‌فعالی مشخص نیست اما ژنتیک در این زمینه نقش مهمی دارد.

معمولا بهبود آنها هم در سنین کمتر از 12 سال اتفاق نمی‌افتد و از 12 تا 20 سالگی، بهبود می‌یابند. اولین علامتی که نشان می‌دهد شخص مبتلا رو به‌ بهبود است، بهترشدن بیش‌فعالی، پرتحرکی و پرجنب‌وجوشی است و در اغلب موارد نداشتن تمرکز، آخرین علامتی است که بهبود می‌یابد و بهبود آن گاهی تا 20 سالگی هم طول می‌کشد.

یادمان باشد که برخی از این علائم که درباره‌شان صحبت کردیم، به صورت تغییریافته در دوره جوانی و بزرگسالی این بچه‌ها هم ممکن است دیده شود؛ یعنی اختلال بیش‌فعالی، اختلالی است که در طول دوره عمر فرد او را تا سال‌های بسیاری درگیر می‌کند حتی اختلال بیش‌فعالی بالغان هم وجود دارد.

درمان دیرهنگام عواقب دارد

پس مساله مهم اول، تشخیص زودرس و دوم درمان به موقع است زیرا اگر این بچه‌ها به موقع درمان نشوند، عواقب روان‌شناسی زیادی برایشان خواهدداشت مثلا به‌دلیل بازخوردهای منفی که از محیط اطراف می‌گیرند، اولا بیشتر در معرض کودک‌آزاری هستند که ممکن است به صورت سرزنش، تحقیر و حتی تنبیه بدنی باشد. خیلی‌وقت‌ها مرتب به این بچه‌ها می‌گویند بدی، بی‌تربیتی و… در حالی که به کار بردن این واژه‌ها باعث می‌شود خودانگاره‌ای که از کودک خود دارد، منفی شود و در طول زمان اعتمادبه‌نفسش را از دست بدهد. در نتیجه پس از مدتی همان رفتارهای نامطلوبی که جامعه از او انتظار دارد، در وجودش نهادینه می‌شود و از او سر می‌زند. بدیهی است که ادامه این سرزنش‌ها و تحقیرها ممکن است به افسردگی دوران کودکی هم تبدیل شود.

از عوارض بیش‌فعالی در دوران جوانی، مستعد بودن به اعتیاد، افسردگی و اختلال‌های دوقطبی است. کودکان بیش‌فعال- کم‌تمرکز، در برخی موارد علاوه بیش‌فعالی و مشکل در تمرکز، دچار اختلال‌ دیگری هم هستند که در بررسی‌ها حتما باید آن توجه کرد؛ یعنی اختلال یادگیری. بچه‌هایی که مخصوصا مشکلاتی در یادگیری خواندن، نوشتن و ریاضی دارند، معمولا به این اختلال‌ هم مبتلا هستند و اگر کودکی در دوران ابتدایی دچار این اختلال بود، باید درمان خاص آن هم برایش انجام شود.

[/vc_column_text][/vc_column][/vc_row]