وسواس فکری – عملی در کودکان

وسواس فکری – عملی، نوعی اختلال اضطرابی است که با وسواس‌ها یا اجبارهای عودکننده و یا هردوی آن‌ها مشخص می‌شود. اجبارها، تشریفات نامیده می‌شوند.

البته همه بچه‌ها گاهی با توجه به شرایط، نگرانی‌ها و تردیدهایی دارند، اما زمانی که نتوانند فکر کردن درباره نگرانی‌ها را متوقف سازند و زمانی که این مسئله در عملکرد روزمره، ارتباط آن‌ها با دیگر اعضای خانواده یا عملکرد کلی خانواده تأثیر گذارد، به مشکلی تبدیل می‌شود که نیازمند توجه است.

کودکان با توجه به سن و میزان درک و فهمشان ممکن است از بی‌معنی بودن آنچه انجام می‌دهند، آگاه باشند، با این وجود، زمانی که برخلاف اجبارهایشان عمل کنند، پریشانی شدیدی را تجربه می‌نمایند.

کودکان مبتلا به وسواس فکری-عملی ممکن است، وسواس‌ها، اجبارها یا هردوی آن‌ها را داشته باشند.

• وسواس‌ها:

افکار، تصورات یا تکانه‌های عودکننده و پایدار که مزاحم و نامتناسب هستند و به اضطراب و پریشانی می‌انجامند و بارها و بارها رخ می‌دهند و به نظر می‌رسد غیرقابل‌کنترل هستند.

یک کودک این عقاید و افکار را مزاحم و مخل می‌داند و از داشتن آن‌ها راضی نیست، می‌داند که این افکار عاقلانه نیستند و از طرفی نمی‌تواند آن‌ها را مهار کند.

وسواس‌ها بااحساس ناراحت‌کننده‌ای مثل ترس، بیزاری، شک یا این باور که کارها باید به شکل خاصی انجام شوند، همراه‌اند.

انواع وسواس‌های رایج

• اجبارها:

رفتارها یا اعمال ذهنی تکراری که یک فرد احساس می‌کند مجبور است آن‌ها را در پاسخ به یک فکر وسواسی یا بر مبنای قوانین درونی غیرقابل تغییر و متعصبانه انجام دهد.

اجبارها اعمالی هستند که کودک انجام می‌دهد تا افکار وسواسی را از خود دور کند. اعمالی که بارها و بارها بر طبق قاعده و تشریفاتی خاص انجام می‌شوند و لذت‌بخش هم نیستند. این تشریفات برای رها شدن از احساسات ناخوشایندی (مثل اضطراب) که براثر افکار وسواسی ایجاد شده‌اند، انجام می‌گیرند.

علائم وسواس فکری – عملی در کودکان با گذشت زمان تغییر می‌کنند. گاهی اوقات کمرنگ می‌شوند و گاهی اوقات پریشانی غیرقابل‌تصوری ایجاد می‌کنند؛ به عبارت دیگر این علائم هم از نظر ظاهر و هم از نظر شدت، تغییر می‌کنند.

رفتارها و خرافه‌پرستی‌های تشریفاتی در دوران کودکی، طبیعی هستند، بنابراین تشخیص وسواس فکری – عملی در کودکان با توجه به ملاک‌های زیر صورت می‌گیرد:

• تکرار زیاد وسواس‌ها و اجبارها
• صرف زمان زیاد برای پرداختن به آن‌ها
• کارکرد مختل در منزل و مدرسه
• سطوح بالای اضطراب
• صرف زمانی طولانی برای ناپدید شدن این رفتارها

انواع مختلفی از افکار وسواسی توصیف شده‌اند که رایج‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

• ترس از آلودگی، میکروب، کثیفی و مسمومیت‌های محیطی
• انزجار از رطوبت و ترشحات بدن
• ترس از آلوده بودن و اینکه ممکن است دیگران را آلوده کنند
• ترس از ایجاد آسیب غیرعمدی به دیگری
• ترس از رخ دادن حادثه‌ای وحشتناک (مثل آتش‌سوزی، مرگ، بیماری یک فرد عزیز، آسیب به خود یا دیگری)
• ترس از دست دادن کنترل بر تمایلات پرخاشگرانه
• افکار، امیال و تصورات جنسی مزاحم
• شک و تردید شدید در مورد مسائل مذهبی و اخلاقی
• افکار ممنوعه
• نیاز به داشتن چیزها
• نیاز به اعتراف کردن، گفتن یا پرسیدن چیزها
• نیاز به نظم، تقارن و دقت
• نگرانی در مورد اعداد سعد و نحس
• مشغولیت ذهنی با صداها، لغات و موسیقی
• مشغولیت ذهنی در مورد اسباب و اثاثیه منزل (مثل اسباب‌بازی‌ها، چاقوها و …)

این مثال‌ها تنها موارد رایج را دربرمی گیرند. موارد دیگری نیز توسط بیماران توصیف شده‌اند که برخی تحت تأثیر فرهنگ و محیط کودک (برای مثال شخصیت‌های کارتونی، بازیگران و افراد مشهور) شکل گرفته‌اند.

دو گروه بزرگ از وسواس‌های عملی وجود دارند:

• وسواس‌های عملی – تصوری که شامل مفهوم‌سازی‌های ذهنی هستند.
• وسواس‌های عملی – حرکتی که شامل حرکات و جنبش‌ها می‌شوند.

انواع وسواس‌های عملی – تصوری رایج

انواع وسواس‌های عملی – حرکتی رایج

برخلاف بسیاری از بیماری‌های جسمانی که از طریق آزمایشات خون، عکس‌های رادیولوژی و دیگر تست‌های آزمایشگاهی، به‌راحتی تشخیص داده می‌شوند، وسواس فکری – عملی توسط روان‌پزشک و بر مبنای ترکیبی از توصیف نشانه‌ها، رفتارهای گزارش‌شده، مشاهدات و یافته‌های ثانوی تشخیص داده می‌شوند.

کتاب DSM-IV – TR یک کتاب مرجع طبقه‌بندی که توسط متخصصان سلامت، به دنبال سال‌ها مطالعه و تجربه، برای تشخیص اختلالات روان‌پزشکی در افراد، به کار می‌رود.

• اعتیاد
• اختلال تیک
• افسردگی
• اختلال استرس پس از سانحه
• اختلالات رشدی
• روان‌پریشی

برخی اختلالات عصبی، نشانه‌هایی شبیه وسواس فکری – عملی ایجاد می‌کنند. این بیماری عبارت‌اند از:

• نشانگان تورت: این نشانگان با تیک‌های مرکب (حرکات یا بیانات پرسرعت و ناخواسته) مشخص می‌شود. مبتلایان به تورت، معمولاً به وسواس فکری – عملی یا نقص توجه/بیش فعالی نیز مبتلا هستند.
• آنسفالیت: التهاب یا عفونت موجود در مغز است که اغلب توسط باکتری یا ویروس ایجاد می‌شود و ممکن است همراه با علائم وسواس فکری – عملی هم باشد.
• کره سیدنهام: این اختلال با حرکات پرسرعت، ناهماهنگ، ناخواسته، غیرتکراری و لرزشی در صورت، پاها و دست‌ها مشخص می‌شود و علت آن در کودکی، استرپتوکوک های گروه آ-بتاهمولیتیک هستند.
• تشنج و صرع: صرع یک اختلال تشنجی عودکننده است که در اثر تخلیه الکتریکی غیرعادی در مغز ایجاد می‌شود و شامل گروهی از اختلال‌هاست که تشنج عودکننده، اصلی‌ترین نشانگان آن به شمار می‌رود. انواع مختلف صرع همچنین می‌توانند ثانویه، به علت نابهنجاری‌های خاص مغزی یا اختلالات عصبی و یا بدون هیچ دلیل مشخصی باشند. صرع می‌تواند نشانه‌هایی همانند وسواس تولید کند.
• نقص توجه/بیش فعالی: این اختلال، علاوه بر اینکه اصولاً یک اختلال روان‌پزشکی در نظر گرفته می‌شود، می‌تواند در اثر مشکلات عصبی هم به وجود آید. به نظر می‌رسد وسواس فکری عملی و نقص توجه/بیش فعالی، برخی مؤلفه‌های ژنتیکی مشترک داشته باشند.
• آسیب‌های مغزی: وسواس فکری – عملی که به دنبال آسیب‌های مغزی به وجود می‌آیند در کودکان هم دیده می‌شوند.
• آسیب لوب گیجگاهی: نشانگان وسواس فکری – عملی می‌توانند با صرع لوب گیجگاهی نیز ارتباط داشته باشند.
• اختلالات عقده‌های پایه: عقده‌های پایه در مغز، محل پردازش اطلاعات، کنترل حرکات ارادی، تعادل و برخی بازتاب‌ها هستند.

این تشخیص‌ها اغلب پیچیده‌اند. نیاز به نظر عصب‌شناس و انجام آزمایش‌های پزشکی مثل الکتروانسفالوگرافی یا اسکن دارند.

تومورهای مغزی یا سرطان‌هایی که علائمی شبیه وسواس فکری – عملی ایجاد می‌کنند، نادرند و تنها گزارش‌های اندکی از چنین مواردی در متون پزشکی به چشم می‌خورد؛ بنابراین احتمال اینکه تومور یا سرطان علائمی مانند وسواس فکری – عملی ایجاد کنند، بسیار پایین است.

قطعاً نه. دلایل وسواس فکری – عملی در محدوده‌ای فراتر از دخالت والدین و مراقبان کودک قرار می‌گیرد و زمانی که یک کودک، مبتلا به وسواس فکری – عملی است، اعضای خانواده هم تأثیر می‌پذیرند. والدین گیج و سردرگم می‌شوند و این سردرگمی گاهی به صورت خستگی و خشم خود را نشان می‌دهد.

ممکن است والدین از جانب دیگر اعضای خانواده به خاطر مدارا با کودک سرزنش شوند. ممکن است مادر و پدر درک و نگرشی متفاوت در مورد شرایط داشته باشند. این عدم توافق گاهی در روابط زناشویی تنش ایجاد می‌کند و یک کودک باهوش با استفاده از این وضعیت با یکی از والدین علیه دیگری متحد می‌شود تا به مقاصدش دست یابد.

مراقبت از کودکی که به بیماری مزمن دچار است، به‌خودی‌خود دشوار است، در این صورت ممکن است برای رسیدن به نتایج مثبت، به حمایت و کمک نیاز داشته باشید. والدین باید در مورد قوانینی که برای کودکشان اجرا می‌کنند و تصمیماتی که درباره نحوه درمان می‌گیرند، حمایت گر و ثابت‌قدم باشند.

کتاب ۱۰۰ پرسش و پاسخ درباره وسواس کودکان؛ نوشته جوزین کوبرت؛ ترجمه دکتر اسما عاقبتی، دکتر میترا حکیم‌شوشتری، مریم زارع