«کسی که برای خود احترام قائل است از گزند دیگران در امان است، او کتی را بر تن دارد که کسی را یارای پاره کردن آن نیست».
آیا به خاطر دارید زمانی را که از سوی دیگران توهین و تحقیر شدید؟ احساس توهین و تحقیر شدن میتواند از یک نگاه، یا یک گفته یا از یک شانه بالا انداختن ناشی شود. ممکن است تحت تأثیر سخن کسی احساس بیارزش بودن بکنید. گیج میشوید و بهجای آنکه روحیهٔ خود را بهتر کنید بهتدریج روحیهٔ خود را میبازید و احساس حقارت میکنید. توهین و تحقیر کردن، ابری تیره و سردرگمی ایجاد میکند و چهبسا که سالها در شما باقی بماند.ممکن است بگویید «مسلماً توهین و تحقیر کردنهای متعددی وجود دارد. علتش این است که میتوان از امور مختلف انتقاد کرد» بله شاید اینطور باشد. اشخاص از حالت نگاهها، طرز لباس پوشیدن، طرز زندگی، از آداب و اخلاق، از عملکرد و از طرز سخن، ابرو در هم میکشند.
بهآسانی و به شیوههای مختلف میتوان به دیگران گفت که آنها مشکلاتی دارند، که آنها خوب نیستند. اغلب ماتحت تأثیر توهین و تحقیرهای دیگران خودبهخود در مقام توهین و تحقیر خویشتن برمیآییم و این بر ابعاد گرفتاری میافزاید. اگر در جنگلی بهتنهایی به سر میبردید و هنگام صرف غذا برحسب اتفاق ساندویچ شما به زمین میافتاد چه میکردید؟ بهاحتمالزیاد در مقام توهین و تحقیر و سرزنش خویشتن حرف میزدید. در ادامه مطلب به انواع رفتارهای تحقیرآمیز اشاره میکنیم و راهحلهایی برای هرکدام ارائه میدهیم: توهین و تحقیرهای کلامی مستقیم، توهین و تحقیرهای کلامی غیرمستقیم و توهین و تحقیرهای غیرکلامی و بالاخره توهین و تحقیر کردن خویشتن.
اگر در ابراز وجود نیاز به مهارت بیشتری دارید کتاب هنر بالغانه نه گفتن – بگو نه و آسوده باش را مطالعه کنید.
- توهین و تحقیر کلامی مستقیم
این رفتاری کاملاً مشخص است. خیلی ساده، کسی با کلام، شما را توهین و تحقیر میکند. برای مثال فرض کنید از آسانسوری بیرون آمدهاید و برحسب اتفاق به کسی که منتظر سوارشدن در آسانسور بوده تنه میزنید. شخص مزبور بیدرنگ به روش خصمانه واکنش نشان میدهد: «آه لعنتی، چرا مواظب نیستی، بیشعور، ممکن بود به من آسیب بزنی». محتوای گفتهٔ او کاملاً مشخص است. چگونه باید نسبت به این واکنش تند جواب بدهید؟ آنچه هماکنون میخوانید مراحلی است که به اعتقاد ما برای برخورد با توهین و تحقیرهای کلامی مستقیم مؤثر هستند. بگذارید که شخص مخاطب شما، خشمش را تخلیه کند و کمی آرام بگیرد. اگر اشتباهی از شما سرزده، حتی اگر مخاطب شما به شما توهین کرده باشد، آن را اذعان کنید.
در برابر طرز برخورد او ابراز وجود کنید. با یک یا چند جمله کوتاه و خلاصه برخورد را به پایان برسانید. اگر قصد و نیت طرف مقابل شما روشن باشد، این اقدامات به از میان برداشتن تحقیرها کمک میکند. در ماجرای آسانسور که برایتان نقل کردم میتوانید باکمی حوصله اجازه بدهید که شخصی که با او برخورد کردهاید خشم خود را تخلیه کند و به آرامش نسبی برسد. وقتی تندی کلام او کاهش میپذیرد به او بگویید: «از اینکه با شما برخورد کردم عذرخواهی میکنم. تصادفی بود. مسلماً شما ناراحت هستید و حق هم با شماست اما من مایل نیستم که حرفهای تند و ناسزا بشنوم. میتوانم بدون توهین هم گفتههای شما را بشنوم». این صرفاً، یک مثال دربارهٔ مراحلی است که در بالا به آن اشاره کردیم. - توهین و تحقیرهای کلامی غیرمستقیم
به مثالی درباره رابطهٔ شما و رئیستان اشاره میکنیم: کارت دیروز عالی بود، اشتباهات دستوری در گزارش، آن را خودمانی کرده بود. درباره این سخن به همسرتان چه میگویید؟ وقتی این لباس را میپوشی جالب میشوی. لباسهای قدیمی به تو خیلی میآیند. چه میکنید؟ آیا گیج میشوید؟ معنای در پس پرده این اظهارنظرها کدام است؟ توهین و تحقیرهای کلامی غیرمستقیم درواقع پرخاش غیرمستقیم هستند. استانلی فلپس و نانسی آستین در کتاب «زن قاطع» رفتار پرخاشگرانه غیرمستقیم را اینگونه توضیح میدهند: … زن برای رسیدن به هدف خود ممکن است به خدعه و نیرنگ و ترفند جویی روی آورد. به اعتقاد آنها اشخاص تحت تأثیر این طرز برخوردها گیج و مبهوت میشوند و احساس میکنند که مورد سلطهجویی قرارگرفتهاند. رفتار پرخاشگرانه غیرمستقیم درواقع یک حمله پنهانی است. آستین و فلپس این طرز برخورد را «گرگ در لباس میش» توصیف کردهاند.
برای روبهرو شدن با توهین و تحقیرهای غیرمستقیم قبل از هر کار سعی کنید اطلاعات بیشتری به دست آورید، در هریک از مثالهای فوق میتوانید بپرسید: «منظورتان چیست؟» یا «چه میگویید؟» با جوابی که میگیرید از نیت شخص رودرروی خود مطلع میشوید. شاید شما حرف او را بهدرستی درک نکردهاید.
واکنش بعدی شما به جواب طرف مقابل بستگی دارد؛ اما بخشی از هدف شما این است که به مخاطب خود بیاموزید به روش دیگری با شما حرف بزند. اگر رئیستان در برابر پرسش شما جواب دهد: «به نظر من کارت را خیلی خوب انجام دادی» میتوانید به او بگویید: «متشکرم اما من کمی گیج شدم. اگر واقعاً از اشتباهات دستور زبان من ناراحت هستید، دلم میخواهد که مستقیماً این مطلب را بیان کنید. درست نفهمیدم که پروژهٔ من خوب بود یا نه». با این سیاست شما به رئیستان میآموزید که با شما رک و صریح حرف بزند.
در روابط میان زن و شوهر گاه سربهسر گذاشتن حسابشده میتواند نمک بزرگی باشد؛ اما در بسیاری از مواقع خصومتهای واقع در پس پرده به شکل سربهسر گذاشتن ظاهر میشوند. ممکن است همسرتان با شما شوخی کند اما برای این کار روشهای بهتری وجود دارد. اما اگر همسرتان در مقام شوخی نباشد چه میکنید؟ فرض کنید واکنش بعدی رئیس شما حالتی پرخاشگرانهتر داشته باشد. هر توهین و تحقیر کلامی غیرمستقیم میتواند به یک توهین و تحقیر کلامی مستقیم تبدیل شود. وقتی از مخاطب خود توضیحات بیشتری میخواهید واکنش او میتواند بدتر شود. توصیه ما این است که ابراز وجود کنید و مراحلی را که درزمینهٔ برخورد با تحقیرهای کلامی مستقیم گفتم مورداستفاده قرار دهید. باید آمادگی داشته باشید که اگر مخاطب شما در جواب به سؤال شما تحقیرکنندهتر حرف زد قاطعانهتر برخورد کنید.
از سوی دیگر وقتی توضیح میخواهید ممکن است اطلاعات ذیقیمتی از مخاطب خود دربارهٔ رفتار خویش به دست آورید. به یاد داشته باشید که یکی از هدفهای عمده رفتار توأم با ابراز وجود این است که هر دو طرف بتوانند نظرات خود را آشکارا و صادقانه بیان کنند. برای اغلب ما انجام این کار دشوار است و به همین دلیل است که اغلب تفسیر و تعبیر خود را استتار میکنیم و آن را بهگونهای غیرمستقیم و توهینآمیز ارائه میدهیم. - توهین و تحقیرهای غیرکلامی
«ممکن است چوب و سنگسر مرا بشکنند، اما کلمات هرگز به من آزار نمیرسانند». جملهای است که بچهها از مدتها قبل برای کسانی که ناسزا میگویند ساختهاند. متأسفانه تا این زمان پاسخی به کسانی که بهطور غیرمستقیم ما را تحقیر میکنند داده نشده است. با کسی که به ما بد نگاه میکند یا ژست میگیرد چه باید بکنیم. وقتی مخاطب شما بدون اینکه کلمهای در تحقیر شما بگوید با رفتارش ما را تحقیر میکند به او چه جوابی میدهید؟
برخورد با توهین غیرکلامی بسیار دشوارتر است. زیرا این احتمال وجود دارد که شخص توهینکننده اصولاً متوجه رفتار توهین آمیزش نباشد. از آن گذشته نمیتوانید مطمئن باشید که لزوماً از قصد و نیت شخص توهینکننده آگاه شدهاید.
اگر مخاطب شما بهطور مسلم میخواهد بدون ابراز کلمهای شما را تحقیر کند، سعی کنید او را به شکلی مجبور کنید که بهجای ژست از کلمات استفاده کند. میتوانید به طرزی قاطعانه بگویید: «ممکن است لطف آن طرز نگاهت را برای من کلمه به کلمه ترجمه کنی؟ من نمیتوانم بهدرستی منظور تو را درک کنم مگر اینکه مستقیماً نظرت را با من در میان بگذاری». در این لحظه منتظر یک تحقیر کلامی باشید و با توجه به آنچه لحظاتی قبل خواندید نسبت به آن واکنش نشان دهید.
تحقیر غیر جرئت آمیز و غیرکلامی از همه صراحت کمتری دارد. بعید است وقتی کسی پرخاشگرانه مشت خود را به سمت صورت شما پرتاب میکند ندانید که او قصد توهین به شما را دارد. البته ممکن است کسی که بهطور غیرمستقیم و بدون کلام به شما توهین میکند این کار را از روی عادت انجام دهد. همهٔ ما در مواردی بهجای کلام از رفتارهایی استفاده میکنیم. گرچه نمیتوانیم همهٔ پیامهای غیرکلامی را از بین ببریم، بهتر است تا حد امکان آنها را به کلمات تبدیل کنیم زیرا این امکان وجود دارد که رفتار مخاطب خود را بهاشتباه تفسیر کرده باشیم.
فرض کنید از فروشگاهی خرید کردهاید و حالا کنار صندوق پرداخت ایستادهاید. صندوقدار نگاه ناخوشایندی به شما میاندازد و آهی از روی عصبانیت میکشد. شما میخواهید این رفتار او را شخصی تلقی نکنید. ممکن است با خود بگویید که صندوقدار روز دشواری را پشت سر گذاشته است؛ اما اگر از این طرز رفتار او ناراضی هستید چرا مستقیماً با آن برخورد نکنید؟ از او بخواهید که توضیح دهد. به او بگویید «من حالت شما را درک نکردم». یا «نمیدانم چه منظوری دارید؟» یا «آیا من کاری کردم که شما از آن خوشتان نیامد؟» با این رفتار واکنش غیرکلامی را به جوابی آشکار تبدیل میکنید. اگر رفتار شما کسی را ناراحت کرده است حقدارید و شایسته است که از این رفتار خودآگاه شوید. واکنش بعدی شما بستگی به جواب مخاطب شما دارد؛ اما به نظر ما بهتر این است که بگویید درک ژست مخاطب شما دشوار است. - توهین و تحقیر خود
اختلافات از نوعی که به آن اشاره کردیم تنها نیمی از تصویر است. اختلاف و تضاد درونی نیز میتواند بهتحقیر کردن شما بینجامد. در این شرایط کسی که توهین میکند خود شما هستید. درواقع تحقیر شدن میتواند منشأ بیرونی یا درونی داشته باشد؛ اما راهحل برخورد با هردو اینها ساده است. ابراز وجود کنید.
ممکن است در درون خود در قبال خود یا دیگران رفتاری غیر جرئت آمیز یا پرخاشگرانه داشته باشید. مواظب برخوردی که با خود میکنید باشید. سعی کنید از رفتار تحقیرآمیز درون خود فرار نکنید؛ اما رفتار بهشدت خشم برانگیز در قبال خود را نیز توصیه نمیکنیم. بهجای هردو راهی اعتدالی در پیش بگیرید. رفتاری توأم با ابراز وجود داشته باشید. صادق و آشکار باشید و مستقیماً با خود روبرو شوید. نه از رفتار تحقیرآمیز خود فرار کنید و نه درصدد برخورد توهینآمیز با آن برآیید. - خلاصه
کسی از توهین و سرزنش شدن خوشش نمیآید. اگر از خود یا دیگران توضیحات بیشتری بخواهید اغلب مشکل برطرف میشود. البته رنجش به دل راه ندادن و پسنشینی نکردن در مواقعی دشوار است اما برقراری ارتباط صادقانه تلاشی است که فایدهٔ آن از زحمتش بیشتر است. ناراحتی ناشی از تحقیر با ابراز وجود کردن از بین میرود. همانطور که گفتیم مصرانه از خود یا از دیگران بخواهید که نظر خود را توضیح دهند. احساسات خود را بیان کنید و درباره خود و روابطی که با دیگران دارید اطلاعات تازهای به دست آورید.